در چه شرایطی پرداخت نفقه پدر و مادر بر عهده فرزندان است؟

نفقه پدر و مادر

نفقه از نظر لغوی به معنای خرج کردن یا تامین هزینه های زندگی می باشد. در ارتباط با پرداخت نفقه پدر و مادر ماده ١٢٠٠ قانون مدنی بیان نموده است:

"نفقه ابوین با رعایت الاقرب‌ فالاقرب به عهده اولاد و اولاد اولاد است."

مطابق با ماده فوق الذکر، پرداخت نفقه پدر و مادر در درجه اول بر عهده فرزندان و بعد از آن بر عهده نوه می باشد. نکته مهم این است که به هیچ عنوان جنسیت فرزندان، تاثیری در مسئولیت آنان ندارد.

ماده ١١٩٦ قانون مدنی مقرر نموده است:

"در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی و در خط عمودی اعم از صعودی و یا نزولی ملزم به اتفاق یکدیگرند."

ماده فوق الذکر به بیانی ساده تر بدین معنا است که می بایست میان اقارب (خویشاوندان) رابطه نسبی در خط عمودی برقرار باشد یعنی اینکه پدر، مادر، فرزند و نوه را شامل می گردد و سایر بستگان نسبی در خط افقی اعم از برادر، خواهر، عمه، عمو، خواهرزاده، برادرزاده و ... را شامل نگردیده و آنان ملزم به پرداخت نفقه به یکدیگر نیستند.

مطلب مرتبط: پرداخت نفقه فرزند مشترک بر عهده چه کسی است؟

چه کسانی مستحق دریافت نفقه می باشند؟

کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسائل معیشت خود را فراهم سازد. (ماده ١١٩٧ قانون مدنی)

بنابراین پرداخت نفقه پدر یا مادری که استطاعت مالی کافی جهت گذران زندگی خود را ندارند و همچنین توانایی انجام هیچگونه کار و کسب در آمدی را ندارند، در ابتدا بر عهده فرزند یا فرزندان آنان و بعد نوه آنان می باشد.

بیشتر بخوانید: نمونه اظهارنامه پرداخت نفقه

شرایط مالی پرداخت کننده نفقه

کسی که ملزم به پرداخت نفقه است، می بایست دارای شرایطی باشد. ماده ١١٩٨ قانون مدنی در این ارتباط عنوان گردیده است:

"کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار ‌مضیقه گردد برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود."

بیشتر بخوانید: چگونه می توان به شکل قانونی از شوهر نفقه گرفت؟!

چه تفاوتی میان پرداخت نفقه زوجه با نفقه اقارب وجود دارد؟

نفقه زوجه عبارت است از تمام احتیاجات متعارف زن که متناسب با وضعیت زن باشد از قبیل مسکن، پوشاک، خوراک، اثاث منزل، هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا نیاز به واسطه نقصان یا بیماری. از زمان وقوع عقد نکاح دائم، زن و مرد حقوق و تکالیفی در مقابل یکدیگر پیدا می کنند که یکی از این تکالیف که بر عهده مرد نهاده شده عبارت است از پرداخت نفقه زن. در قانون مدنی تکلیف مرد در پرداخت نفقه از زمان وقوع عقد نکاح دائم شروع می شود و اینکه مراسم عروسی و تشریفات آن برگزار بشود و یا نشود، تاثیری در این تکلیف ندارد.

اما در ارتباط با پرداخت نفقه پدر و مادر شرایطی لازم است که فوقاً ذکر گردید و اگر فرد تمکن مالی لازم را نداشته باشد، ملزم به پرداخت نفقه به اقارب نمی باشد.

یکی دیگر از تفاوت های میان نفقه زوجه و نفقه اقارب در ماده ١٢٠٦ قانون مدنی بدین نحو بیان شده است:

"زوجه در هر حال میتواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوی نماید و طلب او از بابت نفقه مزبور طلب ممتازه بوده و در صورت افلاس یا ورشکستگی شوهر زن مقدم بر غرما خواهد بود، ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه نفقه نمایند."

این امر بدین معناست که زوجه هم نفقه گذشته و هم نفقه آینده خود را میتواند مطالبه نماید و پرداخت نفقه او بر سایرین ارجحیت دارد اما اقارب (بطور مثال پدر و مادر) فقط نفقه آینده خود را میتوانند مطالبه کنند.

در پرداخت نفقه زوجه تمام ویژگی ها و نیاز های او در نظر گرفته می شود و تمکن یا عدم تمکن مالی مرد تاثیری در میزان آن ندارد اما در پرداخت نفقه مادر و پدر مساله تمکن مالی نفقه دهنده و عدم استطاعت مالی نفقه گیرنده، شرط است. نکته مهم این است که اگر پدر یا مادری بیش از یک فرزند دارند، همگی آنان بطور مساوی عهده دار پرداخت نفقه پدر یا مادرشان می باشند و هیچ گونه تفاوتی میان دختر و پسر در این مورد وجود ندارد.

ناگفته نماند که اگر تعداد مستحقین دریافت نفقه، بیش از یک نفر باشد، کسی که پرداخت کننده نفقه است، می بایست با توجه به وضعیت مالی خود و به ترتیب اولویت، به آنان نفقه پرداخت بنماید. یعنی اگر مردی هم همسر و هم فرزند و هم پدر و مادر داشته باشد اولویت پرداخت نفقه بدین ترتیب می باشد. ابتدا همسر، بعد فرزند و بعد پدر یا مادر. بنابراین اگر او تمکن مالی محدودی داشته باشد بعد از پرداخت نفقه همسر خود باید نفقه فرزندش را بپردازد و الزامی به پرداخت نفقه پدر یا مادر ندارد.

شایان ذکر است که اگر کسی با داشتن استطاعت مالی کافی، تعمداً از پرداخت نفقه افراد واجب النفقه امتناع نماید، آن افراد میتوانند نفقه خود را با مراجعه به دادگاه از او مطالبه نمایند.

هم چنین ماده ٥٣ قانون حمایت خانواده مقرر نموده است:

"هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب ‌النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.

تبصره ـ امتناع از پرداخت نفقه زوجه‌ای که به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است و نیز نفقه فرزندان ناشی از تلقیح مصنوعی یا کودکان تحت سرپرستی مشمول مقررات این ماده است."

بیشتر بخوانید: نمونه دادخواست مطالبه نفقه زوجه

مستندات قانونی در ارتباط با نفقه پدر و مادر

صورتجلسه نشست قضائی استان قزوین/ شهر قزوین مورخ ۱۳۸۸/۱۱/۱۱

مطابق ماده 1206 قانون مدنی، زوجه در هر حال می‌تواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوا نماید، ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه نفقه کنند. الف: در صورت مطالبه نفقه توسط یکی از اقارب، نحوه، زمان و تاریخ پرداخت نفقه چگونه تعیین خواهد شد؟ به عبارت دیگر، آیا تاریخ شروع پرداخت نفقه از تاریخ تقدیم دادخواست تا تاریخ صدور رأی (بدوی یا تجدیدنظر) خواهد بود، یا از زمان تقدیم دادخواست تا زمان اجرای حکم و یا از زمان اجرای حکم؟ ب: آیا مطالبه نفقه اقارب (از زمان تقدیم دادخواست تا زمان صدور رأی)، منوط به استدانه می‌باشد؟

نظر هیئت عالی

مستنبط از مقررات مواد 1205 و 1206 قانون مدنی این است که اولاً: نفقه اقارب در صورت مطالبه افراد واجب النفقه، از زمان تقدیم دادخواست به بعد آن مقرر می‌شود، مورد حکم قرار می‌گیرد. ثانیاً: مطالبه نفقه اقارب به هرحال منوط به استعلام نیست لیکن مدعی می‌تواند نفقه مورد مطالبه را با اجازه دادگاه قرض کند و پرداخت آن را بر عهده مستنکف قرار دهد و بر این اساس نظر اتفاقی مورد تأیید است.

نظر اتفاقی

از آنجایی که نفقه اقارب دین نیست تا بر ذمّه مدیون باقی بماند، اقارب در صورتی می توانند نفقه زمان گذشته را مطالبه کنند که مطابق ماده 1205 قانون مدنی، با اجازه دادگاه، نفقه را به عنوان قرض پرداخت کرده باشند و از شخص غایب یا مستنکف مطالبه نمایند. بر اساس نظر مشهور فقها، در صورت امتناع خوانده از پرداخت نفقه، حاکم می تواند به مدعی اجازه دهد نفقه را به عنوان قرض بگیرد و پرداخت آن را بر عهده انفاق ‌کننده بگذارد. به این ترتیب، صدور حکم مبنی بر محکومیت خوانده به پرداخت نفقه اقارب از تاریخ تقدیم دادخواست، منوط به اخذ اجازه خواهان از حاکم است.