جنبه‌های مادی حقوق ناشی از اختراع یا حق بهره‌برداری انحصاری از آن، متعلق به دارنده گواهینامه‌ اختراع (مالک اختراع) است.

مدت اعتبار گواهینامه اختراع‌، مشروط به رعایت ماده (65) این قانون، بیست سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است.

بهره‌برداری از اختراع ثبت شده در ایران، از سوی اشخاصی غیر از مالک اختراع، مشروط به موافقت مالک آن یا نماینده یا قائم‌مقام وی است. مالک اختراع ثبت شده یا نماینده یا قائم‌مقام او می‌تواند با رعایت مواد (38) و (58) این قانون علیه هر شخصی که بدون اجازه‌ وی یا نماینده یا قائم‌مقام او، مبادرت به انجام یکی از اعمال مندرج در مواد (36) و (37) این قانون نموده و مرتکب نقض حقوق وی شده است، حسب مورد، دعوا یا شکایت خود را در مرجع صالح قضایی اقامه کند.

در صورتی که اختراع به صورت فراورده باشد، حقوق مادی ناشی از گواهینامه‌ اختراع و بهره‌برداری انحصاری از آن عبارت است از:

1- ساخت

2- واردات

3- عرضه برای فروش

4- فروش و استفاده از فراورده

5- ذخیره به قصد فروش یا عرضه برای فروش یا استفاده از فراورده

تبصره- بهره‌برداری‌های مندرج در این ماده شامل ریزسازواره (میکروارگانیسم)‌های دست‌ورزی شده موضوع گواهینامه اختراع که با قصد تجاری‌سازی از طریق تکثیر یا تولید مثل به‌دست آمده و واجد همان ویژگی‌های مورد ادعا در گواهینامه هستند نیز می‌شود.

در صورتی که اختراع به صورت فرایند باشد، حقوق مادی ناشی از گواهینامه‌ اختراع عبارت است از:

1- استفاده از فرایند

2- موارد مندرج در ماده (36) این قانون در خصوص فراورده‌هایی که به‌طور مستقیم از طریق فرایند به دست می‌آید بجز ارقام گیاهی یا دامی

تبصره- در خصوص فرایندهای زیستی موضوع گواهینامه اختراع که موجب تکثیر ریزسازواره (میکروارگانیسم) دست‌ورزی شده مورد ادعا می‌شود، فراورده‌هایی که به‌طور مستقیم از ریزسازواره (میکروارگانیسم) دست‌ورزی شده تکثیر شده به‌دست می‌آید، نیز مشمول این ماده است.

حقوق مادی ناشی از اختراع ثبت شده و بهره‌برداری از آن، شامل موارد زیر نمی‌شود:

1- فروش مجدد فراورده‌هایی که توسط مالک اختراع یا با توافق او در بازار عرضه می‌شود.

2- واردات فراورده‌هایی که توسط مالک یا با توافق او در بازار عرضه شده ‌است.

تبصره- مفاد بند‌های (1) و (2) این ماده شامل فروش مجدد فراورده‌هایی که حاوی منبع ژنی (ژنتیکی) قابل تکثیر هستند و توسط مالک اختراع یا با توافق او در بازار ارائه شده‌اند نیز می‌شود، مشروط بر آنکه ماده ژنی (ژنتیکی) به دست آمده به‌طور متوالی برای تکثیر یا رویش مجدد به کار گرفته نشود.

3- استفاده از وسایل موضوع اختراع در هواپیماها، وسائط نقلیه‌ زمینی یا کشتی‌های سایر کشورها که به‌طور موقت یا به‌طور تصادفی وارد حریم هوایی، مرزهای زمینی یا آبهای کشور می‌شوند.

4- بهره‌برداری از اختراع که با هدف استفاده در تحقیقات علمی یا آزمایشی یا با اهداف آموزشی و پژوهشی انجام می‌شود.

5- بهره‌برداری توسط هر شخصی که به صورت غیرمتقلبانه قبل از تقاضای ثبت اختراع یا در مواقعی که حق تقدم تقاضا شده ‌است، قبل از تاریخ تقاضای حق تقدم همان اختراع، از اختراع استفاده‌ می‌کرده یا اقدامات جدی و موثری جهت آماده شدن برای استفاده از آن در ایران به‌عمل ‌آورده است، مشروط بر آنکه آن شخص اثبات نماید دانش اختراع را از طریق افشای اطلاعات در موعد مهلت ارفاقی مخترع که در آن اظهارنامه تسلیم شده ‌است و یا در نتیجه نقض تعهدات خود نسبت به مالک اختراع یا نماینده وی به دست نیاورده ‌است. حقوق استفاده کننده‌ قبلی تنها به همراه شرکت یا کسب و کار یا به همراه بخشی که در آن از اختراع استفاده می‌شده یا مقدمات استفاده از آن فراهم گردیده، قابل انتقال یا واگذاری است.

6- استفاده ‌ شخصی از اختراع بدون مقاصد تجاری

7- اقدام مقدماتی برای استفاده تجاری از اختراع دارویی

8- ساخت داروهای ترکیبی تک نسخه‌ای

9- تغییر شیوه‌ کاربرد داروی ثبت شده بدون تغییر در ماهیت

موارد صدور پروانه‌ بهره‌برداری اجباری به شرح زیر است:

1- اقتضای مصالح ملی و منافع عمومی: در مواردی که با نظر بالاترین مقام دستگاه اجرایی مربوط، مصالح ملی و منافع عمومی (مانند امنیت ملی، تغذیه، بهداشت یا توسعه‌ سایر بخش‌های اقتصاد کشور) اقتضاء کند که دستگاه اجرایی یا اشخاص ثالث معین از اختراع بهره‌برداری کنند.

2- اتخاذ رویه‌های ضدرقابتی: در صورتی که بهره‌برداری مالک اختراع یا اشخاص مجاز از طرف او، مغایر با رقابت آزاد باشد و بالاترین مقام دستگاه اجرایی مربوط، بهره‌برداری از اختراع را رافع مشکل تشخیص دهد.

3- کوتاهی بهره‌برداری اختراع در ایران: هنگامی که سه سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه‌ اختراع یا دو سال از تاریخ صدور گواهینامه‌ اختراع گذشته و مخترع، بدون عذر موجه در ایران از آن بهره‌برداری نکرده یا به میزان کافی عرضه نکرده باشد. در محاسبه‌ مهلت حمایت، مهلتی که طولانی‌تر است باید منظور گردد.

4- وجود اختراعات وابسته: در مواردی که اختراع موخّر که متضمن پیشرفت مهم فنی است و اهمیت اقتصادی قابل توجهی دارد بدون استفاده از یک اختراع مقدم، قابل بهره‌برداری نباشد.

برای تشخیص هر یک از موارد مندرج در بندهای (1) تا (3) ماده (39) این قانون، موضوع در هیاتی مرکب از رئیس مرجع ثبت، بالاترین مقام دستگاه اجرایی ذی‌ربط (یا نمایندگان هر یک از آنها) و یکی از قضات متخصص در این امر با انتخاب رئیس قوه‌ قضائیه، مطرح می‌شود. در صورت موافقت آن هیات، دستگاه اجرایی یا اشخاص معین، بدون نیاز به موافقت مالک اختراع، از آن بهره‌برداری می‌کنند. به منظور انجام تمام وظایف اداری هیات موضوع این ماده، دبیرخانه‌ای تحت ریاست رئیس مرجع ثبت در آن مرجع تشکیل می‌شود.

تبصره 1- تصمیم‌های هیات لازم‌الاجراء بوده و ظرف بیست روز قابل اعتراض در مرجع صالح قضایی می‌باشد.

تبصره 2- پروانه بهره‌برداری اجباری اختراعات دفاعی را که سازمان‌های دفاعی تقاضا کرده‌اند، توسط هیاتی به ریاست رئیس ستاد کل نیروهای مسلح یا نماینده وی و با عضویت نماینده وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و رئیس سازمان دفاعی متقاضی صادر می‌شود. تصمیمات این هیات، قابل اعتراض است. به این اعتراض در شعبه ویژه دیوان عدالت اداری که توسط رئیس قوه ‌قضائیه تعیین می‌شود با دعوت از نماینده رئیس ستاد کل نیروهای مسلح رسیدگی می‌شود. در مواردی که در این قانون اتخاذ تصمیم به هیات موضوع این ماده واگذار شده است، در خصوص اختراعات دفاعی هیات موضوع این تبصره اتخاذ تصمیم می‌نماید و در مواردی که در این قانون نظر قاضی عضو هیات موضوع این ماده در اتخاذ تصمیم موثر است، در خصوص اختراعات دفاعی نظر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح (یا نماینده وی در هیات) موثر خواهد بود.

متقاضی پروانه بهره‌برداری اجباری باید توانایی‌های لازم برای بهره‌برداری از اختراع را داشته باشد. درخواست صدور پروانه‌ بهره‌برداری اجباری به دبیرخانه‌ موضوع ماده (40) این قانون تسلیم می‌شود و باید شامل موارد زیر باشد:

1- نظرات و دلایل متقاضی مبنی ‌بر اقتضای مصالح ملی و منافع عمومی یا وجود رویه‌ ضدّرقابتی و یا کوتاهی در به کار بردن اختراع در ایران

2- دلایل و مدارکی که به موجب آن ثابت شود دستگاه اجرایی یا سایر اشخاص متقاضی، از مالک اختراع، درخواست بهره‌برداری نموده، ولی نتوانسته‌اند اجازه‌ بهره‌برداری را در شرایط و مدت زمان متعارف تحصیل نمایند.

3- دلایل و مدارک مثبته در راستای توانایی استفاده متقاضی پروانه بهره‌برداری اجباری از اختراع

تبصره- درخواست‌هایی که از سوی دستگاه‌های اجرایی ارائه می‌شود، باید به امضای بالاترین مقام آن دستگاه رسیده ‌باشد.

دبیرخانه پس از دریافت درخواست پروانه‌ بهره‌برداری اجباری، حداکثر ظرف ده روز موضوع را به مالک اختراع ابلاغ می‌کند. مالک اختراع می‌تواند حداکثر ظرف سی‌روز نظرات و دلایل خود را به صورت مکتوب به دبیرخانه تحویل دهد. این نظرات و دلایل در دبیرخانه به ثبت رسیده و برای تصمیم‌گیری به هیات موضوع ماده (40) این قانون تسلیم می‌شود.

دبیرخانه هیات موضوع ماده (40) این قانون، حداقل ده‌روز پیش از تشکیل جلسه‌ هیات، زمان آن ‌را به متقاضی پروانه بهره‌برداری اجباری و مالک اختراع اطلاع می‌دهد. اشخاص مذکور می‌توانند در جلسه حضور پیدا کنند. هیات با ملاحظه‌ دلایل و مستندات ذی‌نفعان و استماع اظهارات آنها در صورت حضور در جلسه، تصمیم مقتضی را اتخاذ و به آنها ابلاغ می‌نماید.

در صورت اعطای پروانه‌ بهره‌برداری اجباری، هیات موضوع ماده (40) این قانون، باید مبلغ مناسب (با اخذ نظر سه کارشناس رسمی دادگستری در حوزه ارزش‌گذاری با انتخاب قاضی عضو هیات)، شرایط بهره‌برداری، هویت بهره‌بردار، مدت بهره‌برداری، اقدامات اجرایی، مدت زمان لازم برای انجام اقدامات اجرایی توسط بهره‌بردار، محدوده‌ جغرافیایی و موارد مجاز استفاده از اختراع را دقیقاً مشخص نماید. پرداخت هزینه کارشناسان موضوع این ماده به عهده‌ بهره‌بردار است. استفاده از پروانه‌ بهره‌برداری اجباری منوط به تادیه‌ هزینه بهره‌برداری به دارنده‌ گواهینامه‌ اختراع و در صورت عدم امکان تادیه، تودیع آن به صندوق دادگستری است. پروانه‌ بهره‌برداری اجباری نمی‌تواند حق بهره‌برداری برای دارنده‌ مجوز اجباری را به صورت انحصاری مقرر کند.

در صورتی که به تشخیص هیات موضوع ماده (40) این قانون، فوریت مصالح ملی و منافع عمومی اقتضاء کند، رعایت شرایط مقرر در بند (2) ماده (41)، مواد (42) و (43) و ذیل ماده (44) (پرداخت هزینه بهره‌برداری) این قانون و نیز رعایت مواعد مربوط، لازم نیست. تصمیم هیات در این مورد، بلافاصله به‌ اجرا در می‌آید و دبیرخانه آن ‌را ظرف بیست روز به مالک اختراع ابلاغ می‌کند.

تبصره- در صورت اجرای این ماده، هزینه بهره‌برداری موضوع ماده (44) این قانون ظرف حداکثر دو ماه پس از صدور پروانه بهره‌برداری اجباری به دارنده گواهینامه اختراع پرداخت می‌شود.

مرجع ثبت، تصمیم هیات موضوع ماده (40) این قانون، مبنی ‌بر اعطای پروانه‌ بهره‌برداری اجباری، تغییر یا لغو آن را ثبت و به مالک اختراع و سایر اشخاص ذی‌نفع ابلاغ نموده و برای عموم منتشر می‌کند.

هیات موضوع ماده (40) این قانون، می‌تواند بنا به درخواست مالک اختراع یا دارنده‌ پروانه‌ بهره‌برداری اجباری و پس از استماع اظهارات طرفین یا یکی از آنها، تصمیم خود مبنی بر بهره‌برداری اجباری از اختراع را تا حدی که اوضاع و احوال اقتضاء کند، تغییر دهد.

چنانچه مالک اختراع ادعا کند که شرایط و اوضاع و احوالی که باعث صدور پروانه‌ بهره‌برداری اجباری شده، دیگر وجود ندارد و یا اینکه ادعا نماید بهره‌بردار نتوانسته است طبق مفاد تصمیم هیات موضوع ماده (40) این قانون و شرایط آن عمل کند، درخواست لغو پروانه‌ بهره‌برداری اجباری را همراه با مدارک و مستندات مربوط، به دبیرخانه‌ هیات مذکور تسلیم می‌کند. دبیرخانه موظف است حداکثر ظرف ده روز از تاریخ تسلیم درخواست، مراتب را همراه با دلایل به بهره‌بردار اعلام کند تا اگر او پاسخی داشته باشد، ظرف سی‌روز به دبیرخانه اعلام نماید. دبیرخانه باید اظهارات طرفین را به ‌انضمام مدارک و مستندات ارائه شده، برای اتخاذ تصمیم به هیات مذکور ارسال کند. هیات پس از استماع اظهارات مالک اختراع و شخص بهره‌بردار و بالاترین مقام دستگاه اجرایی، حسب مورد راجع ‌به رد تقاضای مالک اختراع یا لغو پروانه‌ بهره‌برداری اجباری تصمیم مقتضی را اتخاذ می‌کند.

حق ناشی از پروانه‌ بهره‌برداری اجباری از اختراع موضوع بندهای (1)، (2) و (3) ماده (39) این قانون، به طور مستقل، قابل واگذاری نیست و باید همراه با شرکت یا کسب و کار دارنده مجوز اجباری از طرف هیات موضوع ماده (40) این قانون یا به‌همراه قسمتی از شرکت یا کسب‌ و کاری که اختراع در آن بهره‌برداری می‌شود، منتقل گردد.

هیات موضوع ماده (40) این قانون باید با حضور همه اعضاء، تشکیل شده و با اکثریت آرای حاضران که عضو قاضی جزء آن باشد تصمیم‌گیری کند.

چنانچه شرایط مقرر در بند (4) ماده (39) این قانون وجود داشته باشد، مرجع ثبت با اخذ هزینه‌ مربوط، به درخواست مالک اختراع موخّر، پروانه‌ بهره‌برداری از اختراع مقدم را جهت بکارگیری در اختراع موخّر، بدون موافقت مالک آن صادر می‌کند. اگر پروانه‌ بهره‌برداری بدون موافقت مالک اختراع مقدم صادر شود، مرجع ثبت به درخواست وی، پروانه‌ بهره‌برداری از اختراع موخّر را نیز بدون موافقت مالک آن صادر می‌نماید. درخواست مذکور باید همراه با دلایل و مدارکی باشد که به‌موجب آن ثابت شود متقاضی از مالک اختراع درخواست بهره‌برداری نموده، ولی نتوانسته است اجازه‌ بهره‌برداری را در شرایط و مدت زمان متعارف تحصیل نماید. مرجع ثبت پس از دریافت درخواست صدور پروانه‌ بهره‌برداری اجباری، آن ‌را در دفتری مخصوص ثبت و ظرف ده‌روز از زمان دریافت، همراه با دلایل، مدارک و مستندات به مالک اختراع مقدم ابلاغ می‌نماید. مالک اختراع مقدم باید نظرات، دلایل و مدارک خود را ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ، به مرجع ثبت تسلیم نماید. مرجع ثبت پس از ملاحظه‌ دلایل و مستندات طرفین، در مورد اعطای پروانه‌ بهره‌برداری اجباری تصمیم مقتضی را اتخاذ می‌کند. تصمیم‌گیری در خصوص اجرای این ماده به‌عهده هیات موضوع ماده (40) این قانون می‌باشد.

تبصره 1- در صورت اعتراض به تصمیم هیات موضوع ماده (40) این قانون، تا قبل از نهایی شدن تصمیم مرجع صالح قضایی در این مورد، پروانه بهره‌برداری اجباری صادر شده معلق می‌ماند.

تبصره 2- انتقال پروانه‌ بهره‌برداری اجباری از اختراع مقدم، فقط همراه با اختراع موخر و انتقال پروانه‌ بهره‌برداری اجباری از اختراع موخّر فقط همراه با اختراع مقدم امکان‌پذیر است.

در تصمیم مربوط به صدور هر یک از پروانه‌های بهره‌برداری اجباری از اختراع مقدم یا موخّر باید حدود و کاربرد پروانه، هزینه‌ متناسبی که باید به مالک اختراع مورد نظر پرداخت شود و نیز شرایط پرداخت تعیین گردد. هر یک از طرفین می‌تواند با اثبات اینکه بهره‌بردار نتوانسته است طبق مفاد تصمیم مذکور و شرایط آن عمل کند، درخواست لغو پروانه‌ بهره‌برداری اجباری را همراه با مدارک و مستندات مربوط، به مرجع ثبت تسلیم ‌کند. هیات موضوع ماده (40) این قانون با احراز عدم رعایت مفاد تصمیم و شرایط آن، پروانه بهره‌برداری اجباری را لغو می‌کند.

تبصره- مالک اختراع و دارنده‌ پروانه‌ بهره‌برداری اجباری می‌توانند نسبت به میزان هزینه‌ تعیین شده برای صدور پروانه‌ بهره‌برداری اجباری، ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ تصمیم هیات موضوع ماده (40) این قانون، در مراجع صالح قضایی اعتراض کنند. این اعتراض، مانع از بهره‌برداری از پروانه‌ بهره‌برداری اجباری نیست.

بهره‌برداری اجباری از اختراع، محدود به هدفی است که در پروانه‌ بهره‌برداری اجباری آمده است و مشروط به پرداخت هزینه‌ بهره‌برداری به مالک اختراع می‌باشد.