احکام نفقه زوجه همان است که به موجب فصل هشتم از باب اول از کتاب هفتم مقرر شده و بر طبق همین فصل مقرر می‌شود.

در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی و در خط عمودی اعم از صعودی و یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند.

تفسیر ماده 1196 قانون مدنی:

1- الزام به انفاق از قواعد آمره است و شرط خلاف آن نامشروع و باطل است.

2- امکان ابراء نفقه آینده وجود ندارد.

کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسائل معیشت خود را فراهم سازد.

تفسیر ماده 1197 قانون مدنی:

1- فقر و عجز از کسب و کار در هر وضعیتی که باشد، شخص را واجب النفقه می کند.

2- منظور ماده 1197 قانون مدنی، از شغل، حرفه ای است که مناسب شان شخص باشد.

کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار ‌مضیقه گردد. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.

تفسیر ماده 1198 قانون مدنی:

اگر شخص مبلغی را که جهت نفقه اقارب کنار گذاشته است، جزء مستثنیات دین باشد، بر دیون مقدم می شود و از سوی طلبکاران قابل توقیف نمی باشد.

نفقه اولاد بر عهده پدر است، پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق به عهده اجداد پدری است با رعایت الاقرب فالاقرب در صورت ‌نبودن پدر و اجداد پدری و یا عدم قدرت آنها نفقه بر عهده مادر است.

هر‌گاه مادر هم زنده و یا قادر به انفاق نباشد با رعایت الاقرب فالاقرب به عهده اجداد و جدات مادری و جدات پدری واجب النفقه است و اگر چند نفر از ‌اجداد و جدات مزبور از حیث درجه اقربیت مساوی باشند نفقه را باید به حصه متساوی تادیه کنند.

تفسیر ماده 1199 قانون مدنی:

نفقه اولاد بر عهده پدر می باشد و عدم حضور فرزندان واجب النفقه در کنار پدر هیچ گونه خللی به تکلیف قانونی پدر بر پرداخت نفقه به آنان وارد نمی نماید.

نفقه ابوین با رعایت اَلاَقرَبُ فَالاَقرَب به عهده اولاد و اولادِ اولاد است.

تفسیر ماده 1200 قانون مدنی:

چنانچه پدر و مادر تنها یک فرزند داشته باشند، همه نفقه پدر و مادر بر عهده همان فرزند است و در صورت تعدد فرزندان، مشترکاً و به نسبت برابر، باید نفقه را بپردازند و از این لحاظ تفاوتی میان دختر و پسر وجود ندارد.

هر‌گاه یک نفر هم در خط عمودی صعودی و هم در خط عمودی نزولی اَقارِب داشته باشد که از حیث الزام به انفاق در درجه مساوی‌ هستند نفقه او را باید اقارب مزبور به حصه متساوی تادیه کنند، بنابراین اگر مستحق نفقه پدر و مادر و اولاد بلافصل داشته باشد نفقه او را باید پدر و ‌اولاد او متساویاً تادیه کنند بدون اینکه مادر سهمی بدهد و همچنین اگر مستحق نفقه مادر و اولاد بلافصل داشته باشد نفقه او را باید مادر و اولاد ‌متساویاً بدهند.

اگر اقارب واجب‌النفقه متعدد باشند و منفق نتواند نفقه همه آن‌ها را بدهد اقارب در خط عمودی نزولی مقدم بر اقارب در خط عمودی‌ صعودی خواهند بود.

در صورت بودن زوجه و یک یا چند نفر واجب النفقه دیگر زوجه مقدم بر سایرین خواهد بود.

تفسیر ماده 1203 قانون مدنی:

1- نفقه زوجه مقدم بر نفقه سایرین است. لذا چنانچه شخصی توانایی مالی مکفی جهت پرداخت همزمان نفقه زوجه و نفقه خویشاوندان نسبی خود را نداشته باشد، زن بر دیگران مقدم است.

2- نفقه زوجه تکلیف یک جانبه است و در حقوقی ایران زن هیچگاه مکلف به دادن نفقه به شوهر خود نیست در حالی که نفقه اقارب یک تکلیف متقابل است.

نفقه اقارب عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت به قدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق.

تفسیر ماده 1204 قانون مدنی:

1- مواردی که در ماده 1204 قانون مدنی در خصوص نفقه ذکر گردیده جنبه حصری ندارد و شامل هر چیزی می شود که مطابق با نظر عرف، برای ادامه زندگی لازم و ضروری است مانند هزینه های درمان و ... .

2- گاهی اوقات ممکن است که میان طرفین (نفقه دهنده و نفقه گیرنده) قراردادی جهت پرداخت نفقه منعقد گردد، در صورتی که هر یک از طرفین قرارداد از دادگاه بدلیل تغییر هزینه های زندگی، درخواست تغییر میزان نفقه را دهند، دادگاه در صورت لزوم می تواند میزان نفقه را متناسب با هزینه های زندگی تغییر دهد اگر شرطی خلاف این موضوع در قرارداد درج گردد و حق طرح چنین خواسته ای را از طرفین سلب نماید، چنین شرطی باطل خواهد بود.

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای مطالبه نفقه اقارب

(اصلاحی ۱۳۷۰/۸/۱۴)- در موارد غیبت یا استنکاف از پرداخت نفقه، چنانچه الزام کسی که پرداخت نفقه بر عهده اوست ممکن نباشد دادگاه می‌تواند با مطالبه افراد واجب‌النفقه به مقدار نفقه از اموال غایب یا مستنکف در اختیار آن‌ها یا متکفل مخارج آنان قرار دهد و در صورتی که اموال غایب یا مستنکف در اختیار نباشد همسر وی یا دیگری با اجازه دادگاه می‌توانند نفقه را به عنوان قرض بپردازند و از شخص غایب یا مستنکف مطالبه نمایند.

زوجه در هر حال می تواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوی نماید و طلب او از بابت نفقه مزبور طلب ممتازه بوده و در صورت‌ افلاس یا ورشکستگی شوهر زن مقدم بر غُرَما خواهد بود ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می توانند مطالبه نفقه نمایند.

تفسیر ماده 1206 قانون مدنی:

مزایا و امتیازات نفقه زوجه نسبت به نفقه اقارب عبارت است از:

الف- نفقه زوجه مقدم بر نفقه اقارب است؛

ب- نفقه زوجه طلب ممتاز محسوب می شود؛

ج- نفقه گذشته زوجه، دین حقوقی است نه دین طبیعی؛ توضیح آنکه نفقه گذشته اقارب، جزء دیون طبیعی محسوب می شود.

د- نفقه زوجه منوط به فقر وی و تمکن زوج نیست؛

ه- نفقه زوجه یک تکلیف یکجانبه زوج است و زوجه تحت هیچ شرایطی مکلف به پرداخت نفقه به زوج نیست، اما نفقه اقارب یک تکلیف دوجانبه و متقابل است.

مطلب مرتبط: نفقه چیست و در چه صورتی به زن نفقه تعلق می گیرد؟