نحوه طرح دعوای مطالبه نفقه اقارب

نحوه طرح دعوای مطالبه نفقه اقارب

نفقه از منظر علم حقوق، عبارت است از مسکن، غذا، لباس، وسایل خانه و ... به اندازه رفع حاجت که در صورت داشتن توانایی مالی نفقه دهنده (مُنفِق) و فقیر بودن نفقه گیرنده، یک تکلیف و الزام قانونی می باشد (مستنبط از ماده 1204 قانون مدنی). قانونگذار پرداخت نفقه اقارب را میان اجداد، والدین، فرزندان و نوه احصاء نموده است. وفق ماده 1196 قانون مدنی فقط اقارب نسبی و در خط عمودی اعم از صعودی و یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند. این امر بدین معنا می باشد که می بایست میان اقارب (خویشاوندان)، رابطه نسبی در خط عمودی برقرار باشد یعنی اینکه پدر، مادر، فرزند و نوه را شامل می گردد و سایر بستگان نسبی در خط افقی اعم از برادر، خواهر، عمه، عمو، خواهرزاده، برادرزاده و ... را شامل نگردیده و آنان ملزم به پرداخت نفقه به یکدیگر نیستند. در مقاله حاضر سعی می گردد به تفصیل در خصوص نحوه طرح دعوای مطالبه نفقه اقارب مطابق با قانون مدنی پرداخته شود.

مطلب مرتبط: نفقه چیست و در چه صورتی به زن نفقه تعلق می گیرد؟

شرایط مطالبه نفقه اقارب

در خصوص طرح دعوا مبنی بر الزام به پرداخت نفقه اقارب لازم است که اولاً دعوا میان اجداد، اولاد، والدین و نوه باشد. ثانیاً نفقه دهنده تمکن مالی لازم را داشته باشد. ثالثاً از تاریخ تقدیم دادخواست می توان مطالبه نفقه نمود و برخلاف نفقه زوجه، نفقه گذشته اقارب قابل مطالبه نمی باشد. در ارتباط با مبدأ زمانی محاسبه نفقه اقارب، شعبه 64 دادگاه تجدیدنظر استان تهران طی دادنامه شماره 9509972131200105 مورخه 06-02-1395 بیان داشته است: «از آنجایی که نفقه اقارب صرفا نسبت به آتیه قابل مطالبه است، در صورت مطالبه نفقه از سوی فرزند، مبدأ زمانی محاسبه نفقه، تاریخ دادخواست می باشد.». رابعاً نفقه گیرنده فقیر بوده و توانایی مالی نداشته باشد (مستنبط از ماده 1197 قانون مدنی).

دادگاه صالح در دعوای مطالبه نفقه اقارب، حسب مورد دادگاه خانواده یا شورای حل اختلاف محل اقامت خوانده خواهد بود. همچنین می بایست توجه گردد که این دعوا، دعوایی مالی است که هزینه دادرسی آن نیز بر همین اساس پرداخت می گردد.

مطلب مرتبط: پرداخت نفقه فرزند مشترک بر عهده چه کسی است؟

نکات مهم در طرح دعوای مطالبه نفقه اقارب

1- مطابق با مندرجات قانونی موجود، پرداخت نفقه پدر و مادر در درجه اول بر عهده فرزندان و بعد از آن بر عهده نوه می باشد. نکته مهم این است که به هیچ عنوان جنسیت فرزندان، تاثیری در مسئولیت آنان ندارد. بنابراین پرداخت نفقه پدر یا مادری که استطاعت مالی کافی جهت گذران زندگی خود را نداشته و همچنین توانایی انجام هیچگونه کار و کسب درآمدی را ندارند، در ابتدا بر عهده فرزند یا فرزندان آنان و بعد نوه آنان می باشد. دادگاه در تعیین میزان نفقه اقارب، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع میدهد و طبق نظر کارشناس، انشاء رای می نماید.

2- همانگونه که پیش تر عرض گردید، امکان مطالبه نفقه گذشته برای اقارب وجود ندارد اما در خصوص نفقه آینده آنان، معمولا محاکم حکم بر محکومیت نفقه دهنده از زمان تقدیم دادخواست تا آینده را صادر می نمایند چراکه برخلاف نفقه زوجه که دادگاهها در خصوص نفقه آینده وی معمولا فقط مبلغ تعیین می نمایند زیرا استحقاق او بابت نفقه منوط به تمکین است و در زمان صدور رای، احراز تمکین زوجه برای آینده میسر نمی باشد لکن در خصوص اقارب، مقنن وفق ماده 1206 قانون مدنی، امکان مطالبه نفقه آینده را وضع نموده است.

3- در صورت صدور حکم مبنی بر پرداخت نفقه اقارب بصورت مستمری و برای آینده، پس از قطعیت حکم صادره، اجرائیه صادر و پرونده به واحد اجرای احکام ارسال می شود. نکته مهم آن است که اجرائیه فقط یک مرتبه صادر می گردد و دادورز اجرای احکام مکلف است تا زمانی که دستور دیگری از دادگاه صادر نشده است حکم دادگاه را اجرا نماید.

4- در خصوص تفاوت میان نفقه اقارب با نفقه زوجه، می توان اینگونه بیان نمود که نفقه زوجه عبارت است از تمام احتیاجات متعارف زن که متناسب با وضعیت زن باشد از قبیل مسکن، پوشاک، خوراک، اثاث منزل، هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا نیاز به واسطه نقصان یا بیماری. از زمان وقوع عقد نکاح دائم، زن و مرد حقوق و تکالیفی در مقابل یکدیگر پیدا می کنند که یکی از این تکالیف که بر عهده مرد نهاده شده عبارت است از پرداخت نفقه زن. در قانون مدنی تکلیف مرد در پرداخت نفقه از زمان وقوع عقد نکاح دائم شروع می شود و اینکه مراسم عروسی و تشریفات آن برگزار بشود و یا نشود، تاثیری در این تکلیف ندارد. اما در ارتباط با پرداخت نفقه اقارب، شرایطی لازم است که فوقاً ذکر گردید و اگر فرد تمکن مالی لازم را نداشته باشد، ملزم به پرداخت نفقه به اقارب نمی باشد. مضاف بر آنکه در پرداخت نفقه زوجه تمام ویژگی ها و نیازهای او در نظر گرفته می شود و تمکن یا عدم تمکن مالی مرد تاثیری در میزان آن ندارد اما در خصوص نفقه اقارب، مساله تمکن مالی نفقه دهنده و عدم استطاعت مالی نفقه گیرنده، شرط است. نکته مهم این است که اگر پدر یا مادری بیش از یک فرزند دارند، همگی آنان بطور مساوی عهده دار پرداخت نفقه پدر یا مادرشان می باشند و هیچ گونه تفاوتی میان دختر و پسر در این مورد وجود ندارد.

5- اگر دختری مجرد بوده و شغلی نیز نداشته و در منزل پدر خویش سکونت داشته باشد، مستحق دریافت نفقه می باشد حتی اگر بیشتر از 18 سال سن داشته باشد. فلذا سن نفقه گیرنده به هیچ عنوان ملاک عمل نمی باشد بلکه ملاک دریافت نفقه، عدم تمکن مالی و عدم توان تهیه وسایل امرار معاش می باشد. این وضعیت حقوقی برای فرزند پسری هم طبق شرایط فوق، برقرار می گردد. در این ارتباط اداره کل حقوقی قوه قضاییه طی نظریه مشورتی شماره: 2275/95/7 شماره پرونده: 1517-4/9-95 تاریخ نظریه: 1395/09/17 در پاسخ به سوال «فرزندان ذکور و اناث بعد از سن 18 سالگی شرعاً و قانونی تا چه مدتی می توانند تقاضای نفقه از پدر خود نمایند؟ اگر دختری یا پسری تا سن مثلاً 30 سالگی مجرد بوده و منبع درآمدی نداشته باشد می تواند تقاضای نفقه از پدرش نماید.» بیان داشته است:

«با عنایت به ماده 1197 قانون مدنی که شرایط نفقه اقارب را چنین بیان داشته «کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد» و برای منفق علیه دو شرط بر شمرده: الف- ندار باشد؛ یعنی فاقد آنچه که برای زندگانی فعلی خود احتیاج دارد، باشد. ب- نتواند به وسیله اشتغال به کار معیشت خود را فراهم سازد. نظر به اینکه عدم توانائی اشتغال ممکن است در اثر کبر سن یا بیماری یا نقص خلقت و امثال آن باشد، لذا در قانون ملاک های مذکور در نظر گرفته شده، نه سن معینی؛ در نتیجه تشخیص موضوع با توجه ملاک های مذکور در صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده است.»

6- نکته مهم دیگر آن است که اگر تعداد مستحقین دریافت نفقه، بیش از یک نفر باشد، کسی که پرداخت کننده نفقه است، می بایست با توجه به وضعیت مالی خود و به ترتیب اولویت، به آنان نفقه پرداخت بنماید. یعنی اگر مردی هم همسر و هم فرزند و هم پدر و مادر داشته باشد اولویت پرداخت نفقه بدین ترتیب می باشد. ابتدا همسر، بعد فرزند و سپس پدر یا مادر. بنابراین اگر او تمکن مالی محدودی داشته باشد بعد از پرداخت نفقه همسر خود باید نفقه فرزندش را بپردازد و الزامی به پرداخت نفقه پدر یا مادر ندارد.

7- در زمانی که قانوناً حضانت طفل، به مادر تعلق می گیرد او می تواند در مقام نماینده قانونی طفل، علیه پدر طرح دعوا مبنی بر مطالبه نفقه نماید. نکته مهم آن است که در ستون خواهان، می بایست نام طفل درج گردد و نام مادر بعنوان نماینده قانونی در دادخواست نوشته شود. در صورت عدم انجام این امر و‌ درج نام مادر بعنوان خواهان، دادگاه به جهت عدم ذینفعی، قرار رد دعوا صادر می نماید. 

در این شرایط مادر بعنوان نماینده قانونی طفل، نمی تواند دعوا را در دادگاه محل اقامت خود مطرح نماید چراکه ماده 12 قانون حمایت خانواده، در خصوص موضوعاتی می باشد که زوجه، خود خواهان دعوا است و مربوط به دعاوی میان زوج و زوجه است. بنابراین دادگاه صالح جهت مطالبه نفقه فرزند، دادگاه محل اقامت پدر خواهد بود.

8- پرداخت نفقه به اشخاص واجب النفقه، یک تکلیف قانونی بوده که در زمره قوانین آمره است و توافق برخلاف آن ممکن نیست حال اگر زوج و زوجه با یکدیگر توافق نمایند که نفقه فرزند را مادر پرداخت نماید، چنانچه منظور مادر نسبت به پرداخت نفقه فرزند این باشد که مادر با تامین نیازهای زندگی فرزند، موجبات فراهم نمودن رفاه وی و رفع تکلیف پدر از پرداخت نفقه را انجام دهد، منعی برای پذیرش این توافق وجود ندارد ناگفته نماند که تشخیص رعایت مصلحت و غبطه فرزند و‌ تفسیر توافق طرفین، بر عهده مرجع قضایی می باشد.

9- شایان ذکر است که اگر کسی با داشتن استطاعت مالی کافی، تعمداً از پرداخت نفقه افراد واجب النفقه امتناع نماید، آن افراد می توانند نفقه خود را با مراجعه به دادگاه از او مطالبه نمایند. مضاف بر آنکه وفق ماده 53 قانون حمایت خانواده، اگر فردی علی رغم داشتن توانایی مالی، نفقه زوجه یا سایر اشخاص واجب النفقه خود را پرداخت نکند، به حبس تعزیری درجه شش محکوم خواهد شد. (حبس بیش از شش ماه تا دو سال حبس)

در ارتباط با ترک انفاق اقارب و تعمیم آن به حمل (جنین) زوجه، صورت جلسه نشست قضائی استان گلستان/ شهر کرد کوی مورخه 27-06-1398 در پاسخ به سوال «اگر زوجه شکایتی تحت عنوان ترک انفاق اقارب مطرح نماید و منظور از اقارب، حمل (جنین) باشد در این صورت آیا شکایت مطروحه قابلیت رسیدگی را دارد یا خیر؟» بیان داشته است:

«بند دوم نظریه اداره کل حقوقی قوه قضائیه به شماره 1351/94/7 مورخ 19-05-1394 به شرح زیر مورد تایید اعضاء هیات عالی است. انحلال نکاح دائم و یا موقت تحت هر عنوانی، تاثیری در حقوق حمل ندارد و توجها به ماده 1109 قانون مدنی که زوجه علی رغم طلاق و یا ناشزه بودن به دلیل وجود حمل، حق نفقه را دارد. بنابراین، به قیاس اولویت، حمل، جزء افراد واجب النفقه قلمداد می شود و چون سلامت جنین بستگی کامل به سلامت مادر و تغذیه صحیح او دارد، نفقه، نه تنها به مقداری که برای سلامت جنین ضرورت دارد، بلکه به میزانی که سلامت مادر و جنین را تواماً تامین کند باید از سوی پدر حمل (جنین) پرداخت شود و با اوصاف مذکور، در صورت استنکاف پدر از پرداخت نفقه جنین، با داشتن استطاعت، قابل تعقیب است. (ماده 53 قانون حمایت خانواده مصوب 1391)»

10- مستنبط از ماده 1199 قانون مدنی، افراد مکلف به پرداخت نفقه فرزند، براساس قاعده اَلاَقرَبُ فَالاَقرَب به ترتیب عبارتند از:

الف) در وهله اول، پدر مکلف به پرداخت نفقه فرزند است.

ب) در صورت نبودن پدر یا عدم توانایی مالی لازم، پرداخت نفقه فرزند بر عهده جد پدری است.

ج) در صورت نبود جد پدری یا عدم توانایی مالی لازم، پرداخت نفقه فرزند بر عهده مادر است.

د) در صورت نبود افراد فوق یا عدم توانایی مالی، جده پدری و جد و جده مادری مکلف به پرداخت نفقه فرزند می باشند.