دادگاه می‌تواند رأساً یا به درخواست هر یک از اصحاب دعوا قرار معاینه محل را صادر نماید. موضوع قرار و وقت اجرای آن باید به طرفین ابلاغ شود.

تفسیر ماده 248 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- معاینه محل به معنای رؤیت محل اختلاف توسط قاضی است و معمولاً در اموال غیرمنقول است ولی در اموال منقول نیز امکان‌پذیر است.

2- قرار معاینه محل در زمره قرارهای اِعدادی هستند. قرارهای اِعدادی قرارهایی هستند که در ماهیت دعوی صادر می‌شوند اما قاطع دعوی نیستند که عبارتند از قرار معاینه محل، قرار کارشناسی، قرار تحقیق محلی و قرار اناطه.

3- قرار معاینه محل اماره قضایی است (موجب ظن و گمان می‌شود) و دلیل محسوب نمی‌شود.

4- قرار معاینه محل به موجب قرار صورت می‌گیرد.

5- قرار معاینه محل رأساً یا به درخواست یکی از طرفین انجام می‌شود.

6- مستند به بخش اخیر ماده 248 قانون آیین دادرسی مدنی، اگرچه موضوع قرار و وقت اجرای معاینه محل و تحقیق محلی با اخطاریه‌ای به اصحاب دعوی ابلاغ می‌گردد اما خود قرار ابلاغ نمی‌شود.

مطلب مرتبط: قرار معاینه محل چیست؟ نحوه اجرای آن چگونه است؟

در صورتی که طرفین دعوا یا یکی از آنان به اطلاعات اهل محل استناد نمایند، اگرچه به طور کلی باشد و اسامی مطلعین را هم ذکر نکنند، دادگاه قرار تحقیق محلی صادر می‌نماید. چنانچه قرار تحقیق محلی به درخواست یکی از طرفین صادر گردد، طرف دیگر دعوا می‌تواند در موقع تحقیقات، مطلعین خود را در محل حاضر نماید که اطلاع آنها نیز استماع شود.

تفسیر ماده 249 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- تحقیق محلی به معنای کسب اطلاع از مطلعین محلی است.

2- اگر اصحاب دعوی یا هر یک از آنها به اطلاعات اهل محل استناد نمایند، اگرچه به طور کلی باشد و اسامی مطلعین را ننویسد، دادگاه قرار تحقیق محلی را صادر می‌نماید. در این‌صورت دادگاه مکلف است، موضوع قرار و وقت و محل اجرای قرار تحقیق محلی را به آگاهی اصحاب دعوی برساند.

اجرای قرار معاینه محل یا تحقیق محلی ممکن است توسط یکی از دادرسان دادگاه یا قاضی تحقیق به عمل آید. وقت و محل تحقیقات باید از قبل به طرفین اطلاع داده شود. در صورتی که محل تحقیقات خارج از حوزه دادگاه باشد، دادگاه می‌تواند اجرای تحقیقات را از دادگاه محل درخواست نماید مگر این‌که مبنای رای دادگاه معاینه و یا تحقیقات محلی باشد که در این‌صورت باید اجرای قرارهای مذکور توسط شخص قاضی صادرکننده رای صورت گیرد یا گزارش مورد وثوق دادگاه باشد.

تفسیر ماده 250 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- در صورتی که محل تحقیقات خارج از حوزه دادگاه باشد و مبنای رای دادگاه تحقیقات محلی باشد (تنها دلیل استنادی هر یک از اصحاب دعوی برای صدور رای، تحقیقات محلی باشد.)، اجرای قرار باید لزوماً توسط شخص دادرس صادرکننده‌ی رای صورت گیرد و یا گزارش دادرس محل و مجری تحقیقات، مورد وثوق دادگاه (اطمینان قلبی) باشد.

2- اجرای قرار معاینه محل یا تحقیق محلی از سوی مدیر دفتر یا کارمند غیرقضایی موافق مواد مندرج در قانون آیین دادرسی مدنی نمی‌باشد. (نظریه مشورتی شماره 7/1402/1124 مورخه 22-02-1403 مؤید این مهم می‌باشد.)

متصدی اجرای قرار معاینه محل یا تحقیقات محلی صورت‌جلسه تنظیم و به امضای مطلعین و اصحاب دعوا می‌رساند.

ترتیب استعلام و اجرای تحقیقات از اشخاص یاد شده در ماده قبل به نحوی است که برای گواهان مقرر گردیده است. هر یک از طرفین می‌تواند مطلعین طرف دیگر را برابر مقررات جرح گواه، رد نماید.

تفسیر ماده 252 قانون آیین دادرسی مدنی:

نحوه کسب اطلاع از مطلیعن محلی به همان شیوه استماع شهادت شهود است مانند آنکه پیش از ادای توضیحات، حرمت اظهارات کذب و مسئولیت مدنی کذب گفتن به وی تذکر داده می‌شود، جرح مطلع و ... .

طرفین دعوا می‌توانند اشخاصی را برای کسب اطلاع از آنان در محل معرفی و به گواهی آنها تراضی نمایند. متصدی تحقیقات صورت اشخاصی را که اصحاب دعوا انتخاب کرده‌اند نوشته و به امضای طرفین می‌رساند.

عدم حضور یکی از اصحاب دعوا مانع از اجرای قرار معاینه محل و تحقیقات محلی نخواهد بود.

تفسیر ماده 254 قانون آیین دادرسی مدنی:

عدم حضور یکی از اصحاب دعوی مانع اجرای قرار معاینه محل و تحقیق محلی نیست اما شخصی که تهیه وسایل اجرای قرار با او است، باید حاضر باشد.

مطلب مرتبط: قرار معاینه محل چیست؟ نحوه اجرای آن چگونه است؟

اطلاعات حاصل از تحقیق و معاینه محل از امارات قضایی محسوب می‌گردد که ممکن است موجب علم یا اطمینان قاضی دادگاه یا مؤثر در آن باشد.

تفسیر ماده 255 قانون آیین دادرسی مدنی:

قرار معاینه محل و تحقیق محلی امارات قضایی هستند (موجب ظن و گمان می‌شوند) و دلیل محسوب نمی‌شوند، لذا تاب مقاومت در برابر دلیل را ندارند.

عدم تهیه وسیله اجرای قرار معاینه محل یا تحقیق محلی توسط متقاضی، موجب خروج آن از عداد دلایل وی می‌باشد. و اگر اجرای قرار مذکور را دادگاه لازم بداند، تهیه وسایل اجراء در مرحله بدوی با خواهان دعوا و در مرحله تجدیدنظر با تجدیدنظر خواه می‌باشد. در صورتی که به علت عدم تهیه وسیله، اجرای قرار مقدور نباشد و دادگاه بدون آن نتواند انشاء رای نماید دادخواست بدوی ابطال و در مرحله تجدیدنظر، تجدیدنظر خواهی متوقف، ولی مانع اجرای حکم بدوی نخواهد بود.

تفسیر ماده 256 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- اجرای قرار معاینه محل و تحقیق محلی مستلزم فراهم آوردن وسیله اجرای آن می‌باشد، دست کم از این جهت که باید مامور مجری قرار به محل اجرای آن راهنمایی و برده شود.

2- ضمانت اجرای ماده 256 قانون آیین دادرسی مدنی که مبین فراهم نکردن وسیله اجرای قرار تحقیق محلی و معاینه محل است، به قرار کارشناسی نیز تسری داده می‌شود و فراهم ننمودن وسیله‌ی اجرای قرار کارشناسی از سوی متقاضی کارشناسی موجب خروج آن از عِداد دلایل می‌گردد.

3- اگر قاضی به درخواست یکی از طرفین قرار معاینه محل و تحقیق محلی صادر نماید، هزینه اجرای قرار بر عهده متقاضی است و اگر او هزینه اجرای قرار را نپردازد، قرار از عِداد دلایل وی خارج می‌شود.

4- جهت مطالعه ضمانت اجرای عدم پرداخت هزینه‌های قرار معاینه محل و تحقیق محلی در مراحل تجدیدنظر و واخواهی به تفسیر ذیل ماده 259 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص دستمزد کارشناس رجوع شود.