قاعده فقهی الحاکم ولی الممتنع به چه معناست؟
قاعده فقهی الحاکم ولی الممتنع
یکی از قواعد مهم و مشهور فقها، قاعده ولایت حاکم بر ممتنع است. این قاعده به جهت جلوگیری از بروز هرج و مرج در روابط میان افراد جامعه و هم چنین تامین مصلحت آنان و حفظ نظم عمومی و اجرای عدالت اجتماعی وضع گردیده است. معنای این قاعده عبارت است از اینکه اگر مدیون از انجام وظایف قانونی محوله خویش امتناع ورزد، صاحب حق میتواند با مراجعه به حاکم ذی حقی خویش را ثابت نماید و پس از آن حاکم مدیون را به انجام آن عمل مجبور خواهد کرد. اما اگر اجبار مدیون (ممتنع) به هر طریقی ممکن نشد حاکم بدلیل ولایتی که دارد به قائم مقامی از ممتنع، آن عمل را انجام می دهد.
بعبارتی دیگر چنان چه شخصی از ادای حقوق دیگران امتناع ورزد، حاکم پس از احراز امتناع به جهت جلوگیری از هرج و مرج و حفظ نظم عمومی و اجرای عدالت اجتماعی نسبت به ادای حقوق راساً اقدام می نماید. بطور مثال اگر مدیون از انجام وظایف قانونی محوله خویش خودداری نماید، ذی حق در وهله اول اجبار مدیون را به انجام تعهد مطالبه می نماید که در این شرایط حاکم، به جهت جلوگیری از ورود ضرر به ذیحق، مدیون را به انجام عمل مجبور می نماید.
همانگونه که فوقاً ذکر گردید این قاعده فقهی دارای اهمیت فراوانی است چراکه در روابط میان افراد جامعه دارای مصادیق متعددی می باشد. قانونگذار نیز در موارد متعددی به بیان مصادیق این قاعده پرداخته است. بطور مثال در ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی مقرر شده است:
"در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه و عدم امکان اجراء حکم محکمه و الزام او بدادن نفقه زن می تواند برای طلاق به حاکم رجوع کند و حاکم شوهر او را اجبار به طلاق مینماید همچنین است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه."
نکته قابل توجه این است که قاعده الحاکم ولی الممتنع یکی از قواعد مهم قضایی به شمار می رود که یکی از موارد بسیار پر کاربرد این قاعده، دعاوی خانوادگی است. مهم ترین موارد اجرای این قاعده در دعاوی خانواده به شرح ذیل می باشد؛
1) امتناع زوج از پرداخت نفقه با وجود تمکن مالی لازم: قرآن کریم زوج را به حسن معاشرت با زوجه فراخوانده است. از جمله مصادیق برجسته حسن معاشرت، تامین مایحتاج زوجه است. بدون تردید محتاج گذاردن زوجه منکر عدالت اجتماعی است.
2) امتناع زوج از طلاق یا رجوع در ایلاء و ظهار
3) امتناع زوج از طلاق با وجود عجز از پرداخت نفقه
4) امتناع زوج یا زوجه در انتخاب حکم در فرض بیم از جدایی زوجین
5) امتناع ولی غایب از طلاق بدلیل غیبت طولانی شوهر و بی خبری از او
در موارد فوق، حاکم به جهت ولایت بر ممتنع تکلیف شرعی و قانونی او را به انجام می رساند. چراکه در صورت امتناع زوج از پرداخت نفقه با وجود تمکن مالی لازم، علی رغم صدور حکم به پرداخت نفقه که برای حفظ حقوق زوجه است، ضمانت اجرای مدنی برای حفظ حقوق مذکور کافی نیست چون ممکن است زوج اموال خود را مخفی کند و در نتیجه الزام زوج به انفاق میسر نباشد در اینصورت دادگاه زوج را الزام به طلاق می نماید چنانکه از اجرای طلاق امتناع ورزد، دادگاه با استناد به قاعده الحاکم ولی الممتنع طلاق را جاری خواهد ساخت.
مطلب مرتبط: طلاق به درخواست زن به جهت غیبت شوهر بیش از چهار سال
شرایط اجرای قاعده الحاکم ولی الممتنع
۱) احراز تحقق استنکاف
حاکم در صورتی می تواند از طرف اشخاص اعمال ولایت نماید که در درجه اول امتناع و استنکاف آنان را از ادای وظایف شرعی و قانونی خویش احراز نموده باشد. نحوه احراز استنکاف، اجبار و الزام اشخاص به انجام تکالیف و امتناع آنان در ایفای آن تکالیف است. به همین جهت در طلاق قضایی به جهت عجز از انفاق (پرداخت نفقه) پیش از طلاق، اجبار شوهر به انفاق ضروری است. چراکه عجز و استنکاف از طلاق تنها از این طریق احراز می شود.
۲) وجود حاکم
نکاح و طلاق در حقوق اسلامی از اعمال حقوقی تلقی شده اند. یعنی نکاح با اراده زوجین و طلاق با اراده زوج تحقق می یابد. اصل اولیه عدم ولایت ایجاب می نماید که هیچکس از جمله حاکم در روابط خصوصی افراد بدون دلیل دخالت ننمایند. با این وجود در برخی موارد دلیل بر جواز ورود حکومت در مناسبات خصوصی از جمله دعاوی خانوادگی وجود دارد. حکمت دخالت جواز حاکم در این موارد، حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از هرج و مرج است.
۳) درخواست ادای حق از جانب صاحب حق
اصل خصوصی بودن روابط خانوادگی ایجاب می نماید که حاکم تنها در صورت مطالبه صاحب حق برای استیفای حقوق وی بتواند بر ممتنع اعمال ولایت نماید چنانکه فقها طلاق زوجه غایب مفقودالاثر را منوط به عدم صبر زوجه و عدم رضایت او برای ادامه وضع موجود دانسته اند.
امیدواریم مطالب برای شما مفید بوده باشد. لطفا مطالب را با دوستان خود به اشتراک بگذارید و با امتیاز دادن به مطالب، ما را در جهت بهبود و تولید هر چه بیشتر مطالب یاری فرمایید. همچنین می توانید نظرات یا سوالات خود را در بخش دیدگاه ها مطرح نمایید در اسرع وقت به سوالات شما پاسخ داده خواهد شد.
افزودن دیدگاه
دیدگاه کاربران