مُعسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تأدیه آن نیست.

تفسیر ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- ملاک سنجش عدم کفایت دارایی که در ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی بدان در خصوص معسر اشاره شده است، سنجیدن مجموعه‌ای از دارایی خواهان دعوا و هزینه‌های متعارف و معمول وی اعم از خوراک، پوشاک، درمان، مسکن و ... می‌باشد.

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

2- اشخاصی که حکم اعسار بگیرند معسر شناخته شده و از پرداخت هزینه دادرسی معافند.

3- برخی از اشخاص و نهادها از پرداخت هزینه دادرسی معافند که عبارتند از: ورشکسته، کمیته امداد و اشخاص تحت پوشش کمیته امداد، افراد تحت پوشش بهزیستی (دقت گردد خود سازمان بهزیستی از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیست.)، بنیاد شهید (دقت گردد افرادی که تحت پوشش بنیاد شهید هستند از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیستند مانند خانواده شهدا)، بنیاد مستضعفان، موقوفات عام (وقف عام مانند تولیت مسجد نه وقف خاص)، صندوق تامین خسارت‌های بدنی (صندوقی است که شخصیت حقوقی دارد و جهت حمایت از زیان‌دیده و پرداخت خسارات بدنی وی در قانون بیمه اجباری پیش‌بینی شده است.)

4- دعوای اعسار دعوایی غیرمالی و قابل تجدیدنظر است.

5- اعسار ممکن است به جهت عدم کفایت دارایی و یا عدم دسترسی به اموال باشد.

ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح خواهد شد. طرح این ادعا به موجب دادخواست جداگانه نیز ممکن است. اظهارنظر در مورد اعسار از هزینه تجدیدنظر خواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی می‌باشد که رای مورد درخواست تجدیدنظر و یا فرجام را صادر نموده است.

تبصره (الحاقی 18-12-1394)- افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان مستمری‌بگیر سازمان بهزیستی کشور با ارائه کارت مددجویان و تأییدیه رسمی مراجع مزبور از پرداخت هزینه دادرسی معاف می‌باشند.

تفسیر ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی:

الف- اگر در دعوی در مرحله بدوی باشد، رسیدگی به ادعای اعسار با همان دادگاه بدوی است. اما اگر ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مرحله تجدیدنظر مطرح شده باشد، رسیدگی به آن با شعبه بدوی صادرکننده رای تجدیدنظر خواسته خواهد بود چراکه دادخواست تجدیدنظر به شعبه بدوی تقدیم می‌گردد و رفع نواقص آن با شعبه بدوی است. همچنین رسیدگی به ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مرحله فرجام، با شعبه بدوی یا تجدیدنظر صادرکننده رای فرجام‌خواسته است.

ب- حسب رای وحدت رویه 652 مورخه 28-01-1380 هیات عمومی دیوان عالی کشور، دولت از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیست، مگر اینکه قانون استثناء کرده باشد. علاوه بر افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان مستمری‌بگیر سازمان بهزیستی کشور که با ارائه کارت مددجویان و تأییدیه رسمی مراجع مزبور از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستند، اشخاص و نهادهای ذیل نیز از پرداخت هزینه دادرسی معاف می‌باشند:

1- صندوق تأمین خسارت‌های بدنی، مستند به تبصره 4 ماده 24 قانون بیمه اجباری خسارات وارد شده به شخص ثالث در اثر حوادث ناشی از وسایل نقلیه

2- جمعیت هلال احمر و شرکت‌های تابعه که حداقل 99 درصد سهام آنها متعلق به هلال احمر باشد. (مستند به ماده 20 اساسنامه جمعیت هلال احمر)

3- اداره راه و شهرسازی موضوع ماده 10 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن (صرفاً در خصوص اراضی شهری)

4- شرکت عمران شهرهای جدید (مستند به تبصره 2 ماده 11 قانون زمین شهری مصوب 1366 و ماده 19 اساسنامه شرکت عمران شهرهای جدید مصوب 1367)

5- بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (تبصره ماده 17 قانون اساسنامه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مصوب 1366)

6- بنیاد مستضعفان (وفق لایحه قانونی راجع به معافیت بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی در تمام مراجع قضایی مصوب 1358)

7- وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ در حدود مقرر در ماده 34 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب 1380 با اصلاحات و الحاقات بعدی

8- ضرر و زیان وارده به نیروهای مسلح در اثر وقوع جرم مستند به ماده 575 قانون آیین دادرسی کیفری

9- ستاد اجرایی فرمان امام (ره)، مستند به ماده 9 آیین‌نامه نحوه رسیدگی به پرونده‌های موضوع اصل 49 قانون اساسی

10- دعوای مطالبه خسارت موضوع ماده 120 قانون آیین دادرسی مدنی درباره تامین خواسته

11- سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، موقوفات عام، بقاع متبرکه (من‌جمله آستان قدس رضوی)، اماکن مذهبی اسلامی، مدارس علوم دینی و موسسات و بنیادهای خیریه مستند به ماده 9 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف امور خیریه

12- بنیاد شهید وفق قانون استفاده بعضی از دستگاه‌ها از نماینده حقوقی در مراجع قضائی و معافیت بنیاد شهید انقلاب اسلامی و کمیته امداد امام خمینی (ره) از پرداخت هزینه دادرسی مصوب 1374

13- کمیته امداد امام خمینی (ره)

14- دعاوی اعتراض ثالث اجرایی وفق ماده 147 قانون اجرای احکام مدنی

15- سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان امور اراضی و سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان اوقاف و امور خیریه و وزارت راه و شهرسازی حسب مورد پس از تأیید بالاترین مقام دستگاه اجرایی مربوط به دعاوی که به منظور رفع تصرف از اراضی دولتی، ملی و وقفی مطرح می‌شود؛ مستند به ماده 28 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب 1395

16- سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و سازمان حفاظت محیط زیست مستند به تبصره 2 ماده 32 قانون هوای پاک مصوب 1396 در دعاوی حقوقی و کیفری ناشی از فعالیت‌ها، وظایف و تکالیف قانونی موضوع این قانون

17- منطق آزاد تجاری - صنعتی در حدود بند الف ماده 65 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب 1395

18- سازمان تأمین اجتماعی وفق ماده 110 قانون تامین اجتماعی مصوب 1354

مواد مرتبط: ماده 24 قانون آیین دادرسی مدنی،

در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع می‌باشند به دادخواست ضمیمه شود. در شهادتنامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تأدیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شده و شهود منشأ اطلاعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذکر نمایند.

تفسیر ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- بدلیل آنکه دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، یک دعوای غیرمالی است، دو‌ نفر شاهدی که در ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی، به آنها اشاره شده است، حتما می‌بایست مرد باشند. (در این ارتباط بند الف ماده 230 قانون آیین دادرسی مدنی را مطالعه بفرمایید.)

2- در صورتی که دلیل اعسار، شهادت شهود باشد، باید استشهادیه ضمیمه دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی گردد، در غیر این‌صورت مورد از موارد صدور قرار عدم استماع دعوا خواهد بود.

3- اگر دلیل خواهان شهادت شهود باشد، پیوست نمودن استشهادیه به دادخواست ضروری نیست جز در دعوای اعسار که اگر ادله مدعی اعسار، شهادت شهود باشد ضمیمه نمودن استشهادیه لازم و ضروری است.

4- گرچه در شهادت نیاز به استشهادیه نیست اما اگر در دعوای اعسار، دلیل مدعی شهادت شهود باشد، در این‌صورت باید استشهادیه ضمیمه گردد. (در بقیه دعاوی شهادت‌نامه لازم نیست، بلکه کافی است که نام و آدرس شهود در دادخواست درج گردد.)

5- در دعوای اعسار از هزینه دادرسی، نیازی به ضمیمه نمودن لیست اموال به دادخواست تقدیمی نمی‌باشد.

مدیر دفتر ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست اعسار، پرونده را به نظر قاضی دادگاه می‌رساند تا چنانچه حضور شهود را در جلسه دادرسی لازم بداند به مدعی اعسار اخطار شود که در روز مقرر شهود خود را حاضر نماید. مدیر دفتر نسخه دیگر دادخواست را برای طرف دعوای اصلی ارسال و در ضمن روز جلسه دادرسی را تعیین و ابلاغ می‌نماید. به هر حال حکم صادره در خصوص اعسار حضوری محسوب است.

تفسیر ماده 507 قانون آیین دادرسی مدنی:

حکم راجع به اعسار از هزینه دادرسی همیشه حضوری است و قابل واخواهی نمی‌باشد.

معافیت از هزینه دادرسی باید برای هر دعوا به طور جداگانه تحصیل شود ولی معسر می‌تواند در تمام مراحل مربوط به همان دعوا از معافیت استفاده کند.

تفسیر ماده 508 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی که در هر پرونده‌ای صادر می‌گردد، مخصوص همان پرونده است و اگر خواهان پس از پذیرش اعسار خویش، دعوای دیگری مانند دعوای جلب ثالث را مطرح نماید، می‌بایست جداگانه حکم اعسار وی در خصوص آن پرونده نیز صادر شود چراکه معافیت از هزینه دادرسی هر پرونده تنها مربوط به همان پرونده است نه دیگر پرونده‌های متقاضی اعسار.

2- اثبات اعسار در یک مرحله از یک دعوی، در سایر مراحل همان دعوی نیز موثر است.

در مورد دعاوی متعددی که مدعی اعسار بر یک نفر همزمان اقامه می‌نماید حکم اعساری که نسبت به یکی از دعاوی صادر شود نسبت به بقیه دعاوی نیز مؤثر خواهد بود.

تفسیر ماده 509 قانون آیین دادرسی مدنی:

اثبات اعسار نسبت به یک دعوی در دعاوی دیگر موثر نیست به جز در موارد ذیل: (مستند به ماده 509 قانون آیین دادرسی مدنی، جمع دو شرط نیاز است)

الف- این دعاوی هم‌زمان طرح شده باشد.

ب- خوانده همه این دعاوی یکسان باشد.

اگر معسر فوت شود، ورثه نمی‌توانند از حکم اعسار هزینه دادرسی مورث استفاده نمایند، لکن فوت مورث در هر یک از دادرسی‌های نخستین و تجدیدنظر و فرجام مانع جریان دادرسی در آن مرحله نیست و هزینه دادرسی از ورثه مطالبه می‌شود، مگر آنکه ورثه نیز اعسار خود را ثابت نمایند.

تفسیر ماده 510 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- اعسار یک نهاد قائم به شخص است. چنانچه شخصی که اعسار وی ثابت شده است و دعوای وی تحت رسیدگی است فوت نماید، به وراث او اخطار داده می‌شود که ظرف مدت ده روز هزینه دادرسی را بپردازند یا دعوای اعسار مطرح کنند.

2- چنانچه حکم اعسار متقاضی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی صادر شود و او در اثنای رسیدگی به دعوا، فوت نماید ورثه او نمی‌توانند از اعسار او استفاده نموده و مکلف‌اند که هزینه دادرسی را پرداخت کنند مگر اینکه آنها نیز مدعی اعسار باشند و حکم اعسار آنها صادر شود. 

هرگاه مدعی اعسار در دعوای اصلی محکوم‌له واقع شود و از اعسار خارج گردد، هزینه دادرسی از او دریافت خواهد شد.

تفسیر ماده 511 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- چنانچه خواهان دعوا، تقاضای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح نماید و اعسار وی پذیرفته شود، اگر در دعوای اصلی حکم به نفع او صادر شود و محکوم‌له پرونده باشد، از اعسار خارج شده و می‌بایست هزینه دادرسی را پرداخت نماید.

2- اعسار یک نهاد موقتی است، بنابراین اگر شخصی از اعسار خارج شود باید هزینه دادرسی را بپردازد.

از تاجر، دادخواست اعسار پذیرفته نمی‌شود. تاجری که مدعی اعسار نسبت به هزینه دادرسی می‌باشد باید برابر مقررات قانون تجارت دادخواست ورشکستگی دهد. کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود.

تفسیر ماده 512 قانون آیین دادرسی مدنی:

دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی از سوی تاجر پذیرفته نمی‌شود. اما مستند به بخش اخیر ماده 512 قانون آیین دادرسی مدنی، کسبه جزء می‌توانند ادعای اعسار نمایند.

مطلب مرتبط: شرایط پذیرش اعسار کسبه جزء

پس از اثبات اعسار، معسر می‌تواند از مزایای زیر استفاده نماید:

1- معافیت موقت از تأدیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت از هزینه آن ادعای اعسار شده است.

2- حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق‌الوکاله.

تفسیر ماده 513 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ممکن است کلی (از تمام هزینه دادرسی) یا جزئی (بخشی از هزینه دادرسی) باشد.

2- آثار اعسار از هزینه دادرسی عبارتند از:

الف- معافیت از هزینه دادرسی (بند 1 ماده 513 قانون آیین دادرسی مدنی)،

ب- برخورداری از وکیل معاضدتی (بند 2 ماده 513 قانون آیین دادرسی مدنی)،

ج- معافیت از حق‌الزحمه کارشناسی (طبق نظر دادگاه- مستند به تبصره 4 ماده 2 تعرفه دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری)،

د- معافیت از پرداخت هزینه نشر آگهی (به صراحت ماده 55 قانون آیین دادرسی مدنی).

هرگاه معسر به تأدیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردد، ملزم به تأدیه آن خواهد بود. همچنین اگر با درآمدهای خود بتواند تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی را بپردازد دادگاه با در نظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درآمد وی و هزینه‌های ضروری زندگی مقدار و مدت پرداخت هزینه دادرسی را تعیین خواهد کرد.

تفسیر ماده 514 قانون آیین دادرسی مدنی:

1- اگر شخصی که اعسار وی اثبات شده است، از اعسار خارج شود، باید هزینه دادرسی را بپردازد.

2- دادگاه می‌تواند متناسب با درآمد و هزینه‌های زندگی مدعی اعسار، مقدار و مدت پرداخت هزینه دادرسی را مشخص نماید.