جرم قتل چیست؟ ارکان تشکیل‌دهنده آن کدام است؟

تعریف قتل

قتل به عنوان شدیدترین و سنگین‌ترین تعرض نسبت به حق بنیادین حیات، از مهم‌ترین جرائم علیه تمامیت جسمانی اشخاص به شمار می‌آید که صدمه حاصل از آن (=مرگ قربانی) برای قربانی قابل جبران نمی‌باشد. شیوه و ابزار رسیدن به این نتیجه، از اهمیتی برخوردار نبوده چراکه این جرم می‌تواند با استفاده از ابزارهای مختلفی اعم از اسلحه سرد، اسلحه گرم، آتش و ... ارتکاب یابد. در نظام قانونگذاری ایران، تاکنون تعریف دقیقی از قتل بیان نشده است اما با استناد به اصول و مقررات قانونی موجود می‌توان اینگونه بیان نمود که قتل در معنای حقوقی عبارت است از سلب نمودن عمدی یا غیرعمدی حیات از یک انسان زنده از طریق فعل یا ترک فعل. مقنن در قانون مجازات اسلامی در خصوص جنایت بر نفس (=قتل) سه قسم عمدی، غیرعمدی و خطای محض را برشمرده است (به دلالت ماده 290 قانون مجازات اسلامی). در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص جرم قتل و ارکان تشکیل‌دهنده آن پرداخته شود.

ارکان تشکیل‌دهنده جرم قتل

ارکان تشکیل‌دهنده جرم قتل همانند سایر جرائم عبارت است از: عنصر قانونی، عنصر معنوی (رکن روانی) و عنصر مادی.

1- عنصر قانونی، مستند قانونی هر جرم است. این رکن در واقع در راستای اصل قانونی بودن جرم و مجازات موضوع ماده 2 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است. رکن قانونی در طول دو رکن دیگر قرار دارد بدین معنی که رکن قانونی جرم باید باشد تا بتوان در خصوص رکن مادی و معنوی آن جرم اظهارنظر کرد. در خصوص عنصر قانونی قتل می‌بایست بیان گردد که مقنن برای هر نوع قتل، مجازات خاصی از جمله قصاص، دیه یا حبس را مقرر نموده است. فلذا تعیین نوع قتل، به‌طور مستقیم بر نوع و میزان مجازات تأثیر می‌گذارد.

2- عنصر معنوی، اندیشه و فعل و انفعالات ذهنی مرتکب جرم است و حال و احوال ذهنی مجرم در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. عنصر معنوی جرم قتل عبارت است از قصد و علم مرتکب نسبت به سلب حیات انسان دیگر. مهم‌ترین شاخص تفکیک قتل عمد از سایر انواع قتل این عنصر می‌باشد. فلذا چنانچه مرتکب آگاهانه و عامدانه رفتار کشنده انجام داده یا نوع رفتار وی نوعاً کشنده بوده و مرتکب از آن آگاه باشد، عنصر روانی یا معنوی جرم قتل عمدی تحقق یافته است (=وجود قصد مجرمانه و علم مرتکب به موضوع جرم یعنی آگاهی از وجود یک انسان زنده محقون‌الدم). در مقابل بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت و رعایت نکردن نظامات دولتی در صورت فقدان قصد، موجب تحقق قتل غیرعمدی خواهد شد.

3- عنصر مادی در واقع نِمود بیرونی اندیشه مجرمانه (آثار ملموس و بیرونی جرم) است و آثار بیرونی رفتار مجرمانه (پیکره جرم) در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. عنصر مادی جرم قتل حسب مورد می‌تواند در قالب یک رفتار یا فعل مثبت مانند مشت زدن، شلیک کردن و ... (هر نوع عمل کشنده‌ای) تحقق یابد و یا آنکه در قالب ترک فعل باشد. فلذا در مواردی که فردی مطابق با قانون یا قرارداد، مکلف به حفظ حیات فرد دیگری است چنان‌چه در انجام این کار کوتاهی نماید، مرتکب قتل شده است. مانند زمانی پرستاری که مکلف است در زمان مشخصی داروی بیمار را تزریق نماید اما از انجام این کار خودداری نموده و ترک فعل وی منجر به فوت بیمار می‌شود. مساله مهم دیگری که در تحقق عنصر مادی جرم قتل از اهمیت بسزایی برخوردار است، لزوم وجود رابطه سببیت میان‌ نتیجه جرم و رفتار متهم می‌باشد. فی‌الواقع نتیجه جرم می‌بایست ناشی از رفتار متهم بوده باشد. نتیجتاً آنکه در تحقق جرم قتل می‌بایست رفتار مجرمانه مرتکب جرم، نتیجه مجرمانه (=مرگ انسان) و رابطه سببیت میان رفتار مجرمانه و مرگ مقتول احراز و اثبات گردد.

بیشتر بخوانید: شرایط قصاص عضو چیست؟

انواع قتل

مستنبط از ماده 289 قانون مجازات اسلامی، اقسام قتل به عنوان جنایت بر نفس اعم است از عمد، شبه عمد و خطای محض که در ذیل در خصوص هر یک از انواع قتل توضیحاتی معروض می‌گردد:

الف) قتل عمد

قتل عمد به عنوان شدیدترین جرم علیه تمامیت جسمانی افراد، از گذشته تاکنون با واکنش شدید جامعه و قانونگذار همراه بوده است که در شرع مقدس اسلام نیز به کرات از قبح این عمل، سخن گفته شده است. با عنایت به اصول و قوانین مدون و هم‌چنین متون فقهی موجود، می‌توان اینگونه بیان نمود که قتل عمد عبارت است از رفتار منتهی به سلب حیات انسان محقون‌الدم (کسی که خونش حرمت دارد و ریختن خون او حرام است) همراه با علم و عمد مرتکب. (خارج ساختن روح انسانی که مورد حمایت قانون است بطور عمدی و بدون مجوز قانونی و شرعی)

به بیانی دیگر قتل عمد آن است که فرد عمداً با سوءنیت و نقشه قبلی، قصد کشتن فرد دیگری را داشته باشد. لازم به توضیح است که قانونگذار در ماده 290 قانون مجازات اسلامی، صور مختلف تحقق قتل عمدی بعنوان یکی از اقسام جنایت را برشمرده است. به دلالت ماده فوق‌الاشاره قتل عمد بر چهار نوع است:

1) زمانی که مرتکب با انجام کاری که نوعاً کشنده باشد یا نباشد، عمداً قصد کشتن فرد معینی را داشته باشد. بطور مثال اگر شخص «الف» با انجام کاری مانند شلیک گلوله، شخص «ب» را بکشد عمل او قتل عمد است (عمل نوعاً کشنده) و هم‌چنین اگر شخص «الف» با قصد کشتن، شخص «ب» را با انجام کاری مثل مشت زدن به پهلو بکشد (عمل نوعاً غیر کشنده)، باز هم عمل او قتل عمد می‌باشد. لازم به ذکر است که تشخیص اینکه کدام عمل کشنده یا غیر کشنده است با محکمه قضایی و عرف است. اما نکته مهم این است که در این حالتِ قتل عمد، فرد قصد کشتن فرد دیگری را دارد و می‌خواهد به هر طریقی شخص را بکشد و در این میان تفاوتی ندارد که به چه صورتی این کار را انجام دهد، مساله مهم، سوءنیت داشتن مرتکب جرم و قصد قبلی در انجام قتل است.

2) زمانی که مرتکب، عمداً کاری را انجام می‌دهد که نوعاً کشنده است اما قصد ارتکاب جنایت (به قتل رساندن) را ندارد. بطور مثال وقتی که شخص «الف»، شخص «ب» را از روی پل عابر پیاده به سمت پایین هُل می‌دهد بدون آنکه قصد کشتن او را داشته باشد و سر او به زمین اصابت می‌کند و به این دلیل شخص «ب» فوت می‌کند. در این حالت نیز قتل عمد اتفاق می‌افتد.

3) زمانی که مرتکب (قاتل) قصد انجام جنایت واقع شده را نداشته باشد و عمل او نیز نوعاً کشنده نباشد اما بدلیل وضعیت مجنی‌علیه (مقتول) آن جنایت واقع شود؛ بطور مثال شخص «الف» بدون آنکه قصد کشتن شخص «ب» را داشته باشد، با انجام عملی که نوعاً کشنده نیست باعث می‌شود که شخص «ب» که پیر یا بیمار است کشته شود. نکته مهم این است که مرتکب (قاتل) باید از وضعیت خاص مقتول مثل پیری یا بیماری و ... آگاه باشد.

4) زمانی که مرتکب (قاتل) قصد انجام جنایت را دارد بدون آنکه قصد کشتن فرد معینی را داشته باشد و عمل مجرمانه وی نیز انجام شود مثل بمب‌گذاری در یک مکان عمومی. در این‌صورت نیز قتل عمد اتفاق افتاده است.

شایان ذکر است که مجازات جرم قتل عمد در تمامی انواع فوق‌الاشاره، قصاص نفس (=اعدام) است که به موجب آن ورثه مقتول یا همان اولیای‌دم می‌توانند خواهان قصاص قاتل شوند البته در بعضی از موارد ممکن است که خانواده مقتول اعلام گذشت کنند و از قصاص قاتل صرف‌نظر نمایند.(مطابق با ماده 351 قانون مجازات اسلامی، زن و شوهر جزء اولیای‌دم محسوب نمی‌شوند.)

ب) قتل شبه‌عمد 

قتل شبه‌عمد به دلالت ماده 291 قانون مجازات اسلامی، به سه صورت ذیل اتفاق می‌افتد:

1) زمانی که مرتکب (قاتل) قصد انجام کاری را نسبت به مقتول داشته باشد ولی قصد به قتل رساندن و کشتن مقتول را نداشته باشد و رفتار او نیز به لحاظ عرفی نوعاً کشنده نباشد (=مرتکب در رفتار خود عامد بوده اما قصد تحقق نتیجه را نداشته باشد) مانند آنکه شخص «الف» به قصد شوخی شخص «ب» را هُل می‌دهد اما شخص «ب» به زمین می‌افتد و فوت می‌کند.

2) زمانی که مرتکب نسبت به انجام موضوع جهل داشته باشد مانند آنکه او قصد انجام رفتاری را نسبت به یک شیء یا حیوانی داشته باشد اما بعداً مشخص گردد که موضوع، یک انسان بوده نه شیء یا حیوان. در این‌صورت نیز قتل شبه‌عمد اتفاق افتاده است. (=مرتکب جهل موضوعی داشته و برخلاف تصور او از موضوع جنایت، یک انسان بی‌گناه کشته یا مصدوم شود.) 

3) زمانی که قاتل، مرتکبِ تقصیر می‌شود. این امر بدان معنا است که عمل و رفتار او ناشی از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی یا عدم مهارت بوده است. بطور مثال شخصی بدون داشتن گواهینامه رانندگی و با سرعت غیرمجاز، رانندگی نموده و به واسطه ناتوانی در کنترل وسیله نقلیه با شخص دیگری برخورد کرده و موجب فوت او می‌شود. 

در خصوص مجازات جرم قتل شبه‌عمد می‌بایست بیان گردد که بدلیل آنکه این نوع قتل، عمدی نیست، فلذا مستوجب قصاص نمی‌باشد و مجازات در نظر گرفته شده برای آن، پرداخت دیه توسط خود مرتکب است. البته در مورد اینکه آیا برای مرتکب مجازات حبس هم در نظر گرفته می‌شود یا خیر اختلاف عقیده وجود دارد، اما در مورد قتل غیر عمد ناشی از تصادفات رانندگی می‌توان گفت، مرتکب علاوه بر پرداخت دیه، مجازات حبس نیز دارد. در سایر مصادیق حکم به پرداخت دیه توسط مرتکب، قطعی و حتمی است.

ج) قتل خطای محض

مستند به ماده 292 قانون مجازات اسلامی، قتل عمد به عنوان یکی از اقسام جنایت، در موارد زیر خطای محض محسوب می‌شود:

1) در حالت خواب، بیهوشی و ... واقع شود.

2) توسط صغیر و مجنون ارتکاب یابد. (=مرتکب جرم صغیر یا مجنون باشد)

3) جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنیٌ‌علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را بطور مثال شخص «الف» در جنگل تیری را با قصد شکار پرتاب می‌کند اما تیر وی به فردی برخورد می‌نماید.

در خصوص مجازات قتل خطای محض می‌توان اینگونه بیان نمود که قتل خطای محض نیز همانند قتل شبه‌عمد، مستوجب پرداخت دیه است با این تفاوت که در قتل شبه‌عمد مسئول پرداخت دیه خود مرتکب است اما در خطای محض، عاقله مرتکب، ملزم به پرداخت دیه است. (عاقله عبارت است از بستگان ذکور نسبی (مرد) قاتل، به ترتیب طبقات ارث مانند پدر، پدربزرگ، پسر و ...)

مطلب مرتبط: موارد سقوط قصاص کدام‌اند؟

شرایط و اوضاع و احوال لازم جهت تحقق جرم قتل

قانونگذار جهت تحقق جرم قتل به عنوان یکی از جرائم علیه تمامیت جسمانی اشخاص شرایط ذیل را عنوان نموده است:

اول آنکه قربانی یا همان مقتول، می‌بایست انسان باشد فلذا جنایت بر علیه اجساد از موضوع قتل خارج است اما با توجه به حرمت عمل ارتکابی، مقنن در ماده ۷۲۲ قانون مجازات اسلامی، براساس نوع جنایت، دیه تعیین نموده است.

دوم آنکه در جرم قتل همانند سایر جرائم علیه اشخاص لازم است که قربانی جرم فرد دیگری به جز مرتکب جرم باشد.

سوم آنکه جرائم علیه اشخاص اعم از قتل و ... در صورتی تحقق می‌یابد که مقتول، محقو‌ن‌الدم بوده باشد یعنی آنکه جسم و جان قربانی مورد حمایت قانون باشد فلذا در فرضی که مقتول، مهدورالدم باشد (کسی که خون او هدر باشد) قاتل را نمی‌توان به ارتکاب این جرم محکوم نمود. (مستنبط از ما‌ده 303 قانون مجازات اسلامی)