در چه مواردی دیه از بیت المال پرداخت می گردد؟

پرداخت دیه از بیت المال

جهت پرداخت دیه از بیت المال در ابتدا لازم است که به تعریف دیه پرداخته شود. در ماده ٢٩٤ قانون مجازات اسلامی عنوان شده است: "دیه مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا به ولی یا اولیای دم او داده می شود."

پرداخت دیه از بیت المال تحت موارد مشخصی انجام می گیرد که توسط قانونگذار بیان گردیده است به عبارتی دیگر این دیه به ورثه مقتول از بیت المال یعنی از طرف دولت پرداخت می شود. این موارد عبارتند از:

* یکی از موارد پرداخت دیه از بیت المال، زمانی است که در اثر اشتباه یا تقصیر قاضی پرونده، یک فرد، بی گناه محکوم می شود و بدین سبب متحمل خسارت بدنی میشود، بنابراین در این شرایط دیه قتل یا جراحت می بایست از بیت المال پرداخت شود.

این مطلب به وضوح در ماده ٥٨ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ١٣٧٠ بدین نحو بیان گردیده است:

"هرگاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر و زیان مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در مورد ضرر مادی در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر اینصورت خسارت به وسیله دولت جبران می شود. در موارد ضرر معنوی چنانچه تقصیر یا اشتباه قاضی موجب هتک حیثیت از کسی گردد باید برای اعاده حیثیت او اقدام شود."

مطلب مرتبط: نحوه اجرای قصاص نفس

* در شرایطی که هیچ یک از طرفین دعوا (مدعی و مدعی علیه) هیچگونه دلیلی نداشته باشند، اگر مدعی قسم نخورد و قسم را متوجه مدعی علیه (کسی را گویند که ادعا بر علیه او اقامه شده است) نماید، در اینصورت با قسم خوردن مدعی علیه، دعوا پایان یافته و دیه مقتول از بیت المال پرداخت می شود.

* در مواقعی که در مقابل حمله یک فرد دیوانه، دفاع مشروعی صورت بگیرد نیز از محل بیت المال دیه پرداخت می شود.

تبصره ٣ ماده ١٥٦ قانون مجازات اسلامی عنوان نموده است:

"در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می شود."

* در مواردی که ظن قوی مبنی بر صداقت مدعی بر علیه متهم وجود داشته باشد (لوث).

مانند اینکه یک نفر با یک ابزار کشنده مانند قمه یا چاقوی خونی در کنار مقتول دستگیر شود اما اولیای دم حاضر به قسم خوردن نباشند و متهم و خانواده اش قسم بخورند، در اینصورت قصاص از متهم ساقط میشود و دیه مقتول از بیت المال پرداخت می گردد.

ماده ۳۳۳ قانون مجازات اسلامی بیان نموده است:

"اگر لوث علیه دو یا چند نفر به شکل مردد ثابت باشد و قسامه به همین گونه علیه آنان اقامه شود، جنایت بر عهده یکی از چند نفر، به صورت مردد اثبات می شود و قاضی از آنان می خواهد که بر برائت خود سوگند بخورند.

اگر همگی از سوگند خوردن خودداری ورزند یا برخی از آنان سوگند یاد کنند و برخی نکنند، دیه بر ممتنعان ثابت می شود. اگر ممتنعان متعدد باشند، پرداخت دیه به نسبت مساوی میان آنان تقسیم می شود. اگر همه آنان بر برائت خود سوگند یاد کنند، در خصوص قتل، دیه از بیت المال پرداخت می شود و در غیر قتل، دیه به نسبت مساوی میان آنان تقسیم می گردد."

همچنین ماده ۳۳۴ قانون مجازات اسلامی بیان نموده است:

"اگر لوث علیه دو یا چند نفر به شکل مردد ثابت باشد، چنانچه شاکی از آنان درخواست اقامه قسامه کند هر یک از آنان باید اقامه قسامه کند. در صورت خودداری همه یا برخی از آنان از اقامه قسامه، پرداخت دیه بر ممتنع ثابت می شود و در صورت تعدد ممتنعان، پرداخت دیه به نسبت مساوی میان آنان تقسیم می شود. اگر همگی اقامه قسامه کنند، در قتل، دیه از بیت المال پرداخت می گردد."

* در صورتی که مرتکب، دارای عاقله (خویشاوندان ذکور نسبی پدر مادری یا پدری) نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت المال پرداخت می شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست. (ماده ٤٧٠ قانون مجازات اسلامی)

* اگر جسد فردی در یک خیابان یا معابر عمومی پیدا شود و نتوان ثابت نمود که چه کسی او را به قتل رسانده است اعم از قتل عمد یا غیرعمد و یا اینکه مشخص گردد آن فرد در اثر تصادف رانندگی فوت شده است اما مقصر حادثه مشخص نباشد، ورثه مقتول می توانند از محل بیت المال دیه را دریافت کنند. هم چنین اگر فرد یا افرادی در اثر ازدحام کشته شوند نیز از محل بیت المال دیه پرداخت می گردد.

نکته مهم این است که در معابری که عبور عابر پیاده ممنوع است، اگر عابر پیاده عبور کند و راننده ای که با سرعت مجاز در حال حرکت بوده، به او برخورد نماید، هیچگونه مسئولیتی متوجه راننده نمی باشد و در واقع نمیتوان او را محکوم به پرداخت دیه نمود.

* در جنایات عمدی یا شبه عمدی یا خطای محض اگر بعلت مرگ یا فرار، دسترسی به مرتکب میسر نگردد، از محل بیت المال دیه پرداخت می گردد. مستندات قانونی در این موارد عبارتند از:

ماده ۴۷۴ قانون مجازات اسلامی بیان نموده است:

"در جنایت شبه عمدی در صورتی که به دلیل مرگ یا فرار به مرتکب دسترسی نباشد، دیه از مال او گرفته می شود و در صورتی که مال او کفایت نکند از بیت المال پرداخت می شود."

ماده ۴۷۵ قانون مجازات اسلامی بیان نموده است:

"در جنایت خطای محض در مواردی که پرداخت دیه بر عهده مرتکب است اگر به علت مرگ یا فرار، دسترسی به او ممکن نباشد دیه جنایت از اموال او پرداخت میشود و در صورتی که مرتکب مالی نداشته باشد دیه از بیت المال پرداخت می شود."

ماده ۴۳۵ قانون مجازات اسلامی بیان نموده است:

"هرگاه در جنایت عمدی، به علت مرگ یا فرار، دسترسی به مرتکب ممکن نباشد با درخواست صاحب حق، دیه جنایت از اموال مرتکب پرداخت میشود و در صورتی که مرتکب مالی نداشته باشد در خصوص قتل عمد، ولی دم میتواند دیه را از عاقله بگیرد و درصورت نبود عاقله یا عدم دسترسی به آن‌ها یا عدم تمکن آن‌ها، دیه از بیت المال پرداخت می شود و در غیر قتل، دیه بر بیت المال خواهد بود.

چنانچه پس از اخذ دیه، دسترسی به مرتکب جنایت اعم از قتل و غیر قتل، ممکن شود در صورتی که اخذ دیه به جهت گذشت از قصاص نباشد، حق قصاص حسب مورد برای ولی دم یا مجنیٌ علیه محفوظ است، لکن باید قبل از قصاص، دیه گرفته شده را برگرداند."

مطلب مرتبط: نحوه اجرای مجازات حبس

پرداخت دیه مصدوم مجهول الهویه

قانونگذار مقرر نموده که اگر مصدومی مجهول الهویه باشد و در اثر صدمه غیرعمد فوت کند و اولیای دم او مشخص نباشد، در اینصورت دادستان به نمایندگی از آنان، تقاضای تعقیب نموده و در دادسرا پرونده تشکیل و بعد از آن در دادگاه، حکم بر علیه محکوم علیه صادر گردیده و در اجرای احکام، زمانی که محکوم علیه دیه را پرداخت نمود، این دیه به حساب بیت المال پرداخت می شود و در آنجا حفظ می گردد تا زمانی که اولیای دم مقتول با در دست داشتن مدارک شناسایی و گواهی انحصار وراثت مراجعه نمایند و دیه به آنان پرداخت می گردد.

هم چنین در شرایطی که عکس این قضیه اتفاق بیفتد، یعنی هویت متوفی شناسایی شود، اما مقصر حادثه مشخص نباشد، بعد از اینکه روند فوق الذکر طی گردید، دیه از محل بیت المال به اولیای دم پرداخت می شود.