سوگند چیست؟ اقسام آن کدام است؟

سوگند چیست؟

سوگند (قسم خوردن) در لغت به معنای اقرار و اعترافی است که شخص با تکیه بر شرافت و ناموس خود و با شاهد قرار دادن خدا یا بزرگی انجام می‌دهد. در اصطلاح علم حقوق، سوگند اِخباری تشریفاتی است که به موجب آن فرد، خداوند یا سایر مقدسات را بر درستی گفتار یا عهد خود گواه می‌گیرد. سوگند در زمره یکی از ادله اثبات دعوا می‌باشد که در مواد 1325 الی 1335 قانون مدنی و همچنین در مواد 270 الی 289 قانون آیین دادرسی مدنی نیز بدان پرداخته شده است. سوگند ادله‌ای است که بموجب آن، فرد اداکننده سوگند، خداوند متعال یا سایر مقدسات را دلیل بر صداقت گفتار خود گواه می‌گیرد. علی‌الاصول نمی‌توان صِرف گفتار یک شخص را به نفع وی قابل استناد دانست اما ترتیب اثر دادن به سوگند علی‌القاعده مبتنی بر جنبه دینی آن یعنی ترس از خداوند متعال است و پرواضح است که سوگند دروغ نیز مجازاتی را برای فرد در پی خواهد داشت. در حقوق کشور ما تحت شرایط مندرج در قوانین، در دعاوی مشخصی سوگند بعنوان یکی از ادله اثبات دعوا در دعاوی حقوقی و کیفری، پذیرفته شده است. منطبق با مواد 1325 الی 1335 قانون مدنی، سوگند (بعنوان یکی از ادله اثبات دعوا) عبارت است از به کار بردن لفظ جلاله (واللّه- باللّه- تاللّه) یا نام خداوند متعال، به سایر زبان‌ها، بنا به درخواست مدعی یا مدعی‌علیه در نزد قاضی دادگاه. در این مقاله که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در ارتباط با سوگند و‌ اقسام آن پرداخته شود.

اقسام سوگند کدام است؟

سوگند در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته سوگند عهدی و سوگند قضایی تقسیم می‌گردد:

1- سوگند عهدی

سوگند عهدی به سوگندی گفته می‌شود که ارتباط مستقیمی با ادله اثبات دعوا ندارد و به موجب آن شخص تعهد می‌کند که کاری را با شرایط مشخصی به گونه‌ای مطلوب انجام دهد مانند سوگند وکلای دادگستری هنگام اخذ پروانه وکالت و‌ یا سوگند رییس جمهور ‌و… .

2- سوگند قضایی (سوگند اثباتی)

سوگند قضایی (سوگند اثباتی) سوگندی است که مطابق با آن، ادعا ثابت می‌گردد. بنابراین این سوگند جزء ادله اثبات دعوا می‌باشد و می‌بایست نزد قاضی رسیدگی‌کننده ادا شود. شایان ذکر است که سوگند قضایی خود دارای اقسام ذیل می‌باشد:

الف- سوگند بَتی (قاطع دعوی)، ب- سوگند تکمیلی و ج- سوگند استظهاری.

الف- سوگند بَتی چیست؟

سوگند قاطع دعوا یا سوگند بتی، به سوگندی اطلاق می‌شود که به موجب آن، حسب مورد، ادعای مدعی ثابت یا ساقط می‌گردد. به بیانی دیگر زمانی که برای اثبات یک ادعا هیچ دلیل دیگری وجود نداشته باشد، به سوگند بتی استناد خواهد شد. به صراحت ماده 1325 قانون مدنی، سوگند بتی در دعاوی‌ای که با شهادت قابل اثبات هستند، حسب مورد بنا به تقاضای مدعی یا مدعی‌علیه درخواست می‌گردد. مستند به ماده 271 قانون آیین دادرسی مدنی، سوگند بتی در تمامی دعاوی مالی و هم‌چنین امور حق‌الناسی اعم از مالی یا غیرمالی مانند ازدواج، طلاق، نسب، رجوع در طلاق و … که فاقد دلایل معتبر دیگر باشد، می‌تواند مستند صدور حکم دادگاه قرار بگیرد. سوگند بتی (سوگند قاطع دعوی) منوط به درخواست مدعی است و قاضی نمی‌تواند رأساً سوگند دهد. این سوگند بر عهده مدعی‌علیه (معمولاً خوانده دعوی) است.

در سوگند بتی (قاطع دعوی)، مدعی علیه سه نوع واکنش نسبت به درخواست سوگند می تواند داشته باشد: مدعی‌علیه ممکن است که ادای سوگند را بپذیرد که در این صورت وی سوگند یاد می‌کند و حکم به بی‌حقی مدعی صادر می‌شود و دیگر هیچ دلیل دیگری از مدعی پذیرفته نمی‌شود. گاهی اوقات نیز ممکن است که مدعی‌علیه ادای سوگند را رد نماید که در این حالت چنانچه مدعی سوگند یاد نماید، دعوای وی ثابت می‌گردد. فرض دیگری نیز متصور است که در آن مدعی‌علیه، نکول نماید (نکول به معنای امتناع از قبول و رد سوگند است.). به دلالت ماده 274 قانون آیین دادرسی مدنی، چنانچه مدعی‌علیه نکول (خودداری از سوگند) نماید، نکول وی به معنای امتناع از قبول و رد سوگند است که در این حالت دادگاه تا سه بار خوانده را سوگند می‌دهد و در صورت سه بار نکول، به منزله رد سوگند است. در این حالت اگر مدعی (معمولاً خواهان، مدعی است.) سوگند بخورد، دعوای وی اثبات می‌شود.

ب- سوگند تکمیلی چیست؟

در جایی که برای اثبات یک ادعا به شهادت شهود استناد شود اما تعداد شهود کافی نباشد از سوگند تکمیلی استفاده می‌شود. در واقع سوگند تکمیلی نقص عدم وجود یک شاهد را برطرف می‌کند (وفق ماده 277 قانون آیین دادرسی مدنی). برخلاف سوگند بتی که هم در امور مالی و هم در امور غیرمالی به کار برده می‌شود، سوگند تکمیلی تنها در امور مالی راه دارد. لذا سوگند تکمیلی اصولاً در دعاوی غیرمالی اعتباری امکان‌پذیر نیست. دعاوی غیرمالی اعتباری (فرضی)، دعاوی هستند که اثر مستقیم مالی دارند اما قانون آنها را از برخی جهات در حکم دعاوی غیرمالی فرض نموده است که در سه دسته قرار می‌گیرند: الف- دعاوی سه‌گانه تصرف (تصرف عدوانی، ممانعت و مزاحمت)؛ ب- دعاوی فی‌مابین موجر و مستاجر به جز مطالبه اجور؛ ج- افراز یا فروش مال مشاع مگر آنکه مالکیت مورد اختلاف باشد. لازم به توضیح است که دعاوی غیرمالی اعتباری (فرضی) تنها از سه جهت الف- هزینه دادرسی؛ ب- قابلیت تجدیدنظر خواهی؛ ج- حق‌الوکاله وکیل، غیرمالی محسوب می‌شوند. سوگند تکمیلی نیز مانند سوگند بتی (سوگند قاطع دعوی) منوط به درخواست مدعی است و قاضی رسیدگی‌کننده نمی‌تواند رأساً سوگند دهد و برخلاف سوگند بتی بر عهده مدعی است (سوگند بتی بر عهده مدعی‌علیه است.).

ج- سوگند استظهاری چیست؟

سوگند استظهاری یکی دیگر از انواع سوگند قضایی است که در دعاوی علیه متوفی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در دعوای علیه فرد متوفی، در حالتی که اصل حق مورد ادعا، ثابت شده باشد اما بقای آن حق در نظر حاکم ثابت نباشد، قاضی مکلف است از مدعی حق، بخواهد که بر بقای حق خود، سوگند یاد نماید. گرچه مطابق با ماده 1333 قانون مدنی، در دعوا علیه میت قاضی می‌تواند مدعی را سوگند دهد. اما مطابق با ماده 278 قانون آیین دادرسی مدنی که مؤخرالتصویب است، ادای سوگند استظهاری منوط به درخواست مدعی نیست و قاضی مکلف است رأساً مدعی را سوگند دهد. شایان ذکر است سوگند استظهاری نیز همانند سوگند بتی (سوگند قاطع دعوی) در امور مالی و غیرمالی کاربرد دارد.

نکات مهم حقوقی در ارتباط با اقسام سوگند

1- عدم حضور مخاطب سوگند در جلسه‌ای که برای سوگند به آن دعوت شده است، موجب رد شدن سوگند به مدعی می‌شود (به منزله‌ی رد سوگند است) و نیازی به سه بار ابلاغ به وی نمی‌باشد. (مستنبط از ماده 273 قانون آیین دادرسی مدنی)

2- استناد به سوگند تکمیلی تنها می تواند نقص عدم وجود یک شاهد را برای مدعی جبران نماید. به بیانی دیگر سوگند تکمیلی، گواهی گواه مرد (یا دو زن) را تکمیل می‌نماید. در فرضی که مدعی، برای اثبات ادعای خود نیاز به دو شاهد مرد یا یک شاهد مرد و دو شاهد زن دارد، اما وی تنها یک شاهد زن دارد، نمی‌تواند ادعای خود را با تنها شاهدِ زنِ خود، مُلصق به سوگند تکمیلی ثابت نماید.

3- تقاضای سوگند تکمیلی از سوی مدعی و صدور قرار اتیان سوگند در مرحله تجدیدنظر نیز ممکن است. اما دقت گردد که زمانی که در مرحله نخستین سوگند ادا شده باشد اصولاً ادای آن در مرحله تجدیدنظر منتفی می‌باشد مگر اینکه نسبت به موضوع سوگند، کیفیت ادای آن و ... در مرحله تجدیدنظر شکایت شده باشد.

4- رایی که مستند به سوگند تکمیلی صادر شده است، اگر اصل دعوی قابل تجدیدنظر و فرجام باشد، قابل تجدیدنظر خواهی و فرجام‌خواهی است اما مستند به بند 3 ماده 369 قانون آیین دادرسی مدنی، آرای مستند به سوگند بتی (سوگند قاطع دعوی)، قابل فرجام‌خواهی نمی‌باشد.

5- با توجه به آنکه سوگند تکمیلی توسط خواهان ادا می‌گردد، در دعاوی که خواهان شخص حقوقی یا شخص محجور باشد، سوگند تکمیلی امکان‌پذیر نیست.

6- در دعاوی که یک طرف آن شخص حقوقی یا شخص محجور باشد (چه خواهان باشد چه خوانده)، امکان ادای سوگند بتی وجود ندارد. (برگرفته از ماده 272 قانون آیین دادرسی مدنی)

7- مطابق با نظر آقای دکتر شمس در خصوص آنکه اگر مستند دعوی علیه میت، سند رسمی باشد، آیا باز هم مدعی باید سوگند استظهاری یاد کند یا خیر، باید میان اسناد رسمی قائل به تفکیک شویم: اگر سند رسمی توانایی اثبات و بقای حق را داشته باشد دیگر نیازی به سوگند استظهاری نمی‌باشد مانند سند رسمی مالکیت اموال غیرمنقول، اما اگر سند رسمی توانایی اثبات حق را داشته اما توانایی اثبات بقای حق را نداشته باشد مدعی باید سوگند استظهاری ادا نماید مانند سند رسمی مبنی بر اقرار میت به مدیون بودن به مدعی. (مطابق با ماده 1333 قانون مدنی)

8- اهلیت لازم جهت ادای سوگند همان اهلیت لازم نسبت به اصل موضوع است. این امر بدان معنا است که در امور مالی، اداکننده سوگند می‌بایست بالغ، عاقل و رشید باشد اما در امور غیرمالی فقط بلوغ و عقل شرط است.

9- سوگند بَتی اصولاً بر عهده خوانده است اما سوگند تکمیلی و استظهاری بر عهده خواهان دعوی است.

10- نیک آگاهید که بر اساس ماده 278 قانون آیین دادرسی مدنی، در دعاوی علیه میت علاوه بر سایر دلایل (هر دلیلی) نیاز به ادای سوگند است (سوگند استظهاری). همچنین مستحضرید در صورتی که بخواهیم دعوایی علیه میت مطرح نماییم، دعوی را می‌بایست مطابق با گواهی انحصار وراثت بر علیه وراث وی طرح کنیم. تعداد ورثه میت تاثیری در تعداد سوگند مدعی ندارد (یک سوگند کفایت می‌کند.). همچنین چنانچه خواهان که قصد طرح دعوا علیه میت را دارد، فوت نماید، وراث وی می‌بایست بر علیه میت (علیه وراث میت) طرح دعوی کنند. در این فرض مستند به ماده 279 قانون آیین دادرسی مدنی، وراث خواهان (در صورت تعدد)، هر کدام یک قسم باید ادا نمایند. هر شخصی که قسم بخورد، حق وی ثابت می‌شود و هر شخصی که قسم نخورد حق وی ساقط می‌شود.

11- وفق ماده 284 قانون آیین دادرسی مدنی هر یک از اصحاب دعوی می‌توانند تا زمانی که ختم دادرسی اعلام نشده است، تقاضای اتیان سوگند نمایند. فلذا استناد به سوگند محدودیت زمانی ندارد.

12- مستند به ماده 287 قانون آیین دادرسی مدنی چنانچه شخصی که باید سوگند یاد کند از دادگاه جهت قبول یا رد سوگند درخواست مهلت کند (استمهال)، پذیرش این مهلت بسته به نظر قاضی رسیدگی‌کننده دارد و تنها برای یک مرتبه، دادگاه می‌تواند به وی مهلت دهد.

13- وفق بند 14 ماده 35 قانون آیین دادرسی مدنی، قبول یا رد سوگند از وکیل پذیرفته می‌شود به شرط آنکه در وکالت‌نامه تصریح شده باشد.