آیا امکان صلح مهریه در قبال حق حضانت و ملاقات فرزند مشترک وجود دارد؟

مفهوم حقوقی حق حضانت

حضانت از منظر لغوی به معنی در آغوش گرفتن، دربر گرفتن و ... آمده است. در اصطلاح علم حقوق، حضانت به معنای حق و تکلیفی است که مقنن جهت تربیت و نگهداری مادی و معنوی کودک، بر عهده پدر و مادر قرار داده است (مستنبط از مواد 1168 و 1172 قانون مدنی). حضانت در زمره تعهداتی است که میان والدین مشترک بوده فلذا آنها موظف به پرداخت مخارج مربوط به نگهداری و مراقبت از اطفال خود وفق قانون می‌باشند که این هزینه‌ها تحت عنوان نفقه اولاد، بر عهده پدر، مادر یا سایر خویشاوندان می‌باشد. پس از انحلال نکاح و جدایی والدین، حق حضانت فرزند (چه پسر و چه دختر)، تا پایان 7 سالگی با مادر است و بعد از آن، حضانت دختر از 7 تا 9 سالگی و پسر از 7 تا 15 سالگی با پدر است (مستنبط از ماده 1169 قانون مدنی). اما با این وجود، نکته مهم برای دادگاه، تشخیص مصلحت طفل است که تعیین‌کننده است و بنا بر مصلحت طفل، دادگاه مشخص می‌کند که حضانت با کدامیک از پدر یا مادر باشد و دیگری فقط حق ملاقات را داشته باشد. (مواد 1168 و 1169 قانون مدنی)

پس از آنکه فرزند، بالغ و از سن طفولیت خارج شود، تصمیم اینکه با چه کسی زندگی کند با خود او خواهد بود. از آنجایی که نگهداری اطفال حق و تکلیف ابوین است، آنان می‌توانند قطع نظر از سن فرزند مشترک، در زمان جدایی با یکدیگر در خصوص حضانت توافق نموده و احد از والدین، حق حضانت خود را تا مدتی (مثلاً تا زمان رسیدن طفل به سن بلوغ شرعی) به دیگری واگذار نماید. بعضاً مشاهده می‌گردد که زوجه اقدام به صلح مهریه در قبال حق حضانت دائم فرزند مشترک می‌نماید. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص امکان صلح مهریه در قبال حق حضانت و ملاقات فرزند مشترک پرداخته شود.

مطلب مرتبط: بررسی امکان رجوع زوجه پس از بخشش مهریه

امکان صلح مهریه در قبال حق حضانت و ملاقات فرزند مشترک

گاهی اوقات ممکن است که در زمان طلاق، حق حضانت و ملاقات فرزند یا فرزندان مشترک، در برابر مهریه، موضوع عقد صلح قرار گیرد. در این خصوص این سوال مطرح می‌گردد که اساساً در طلاق توافقی، زوجین این حق را دارند که توافق نمایند که ز‌وجه در قبال بذل قسمتی از مهریه خود، حضانت دائم فرزند را بر عهده بگیرد و پدر حق ملاقات با فرزند را نیز نداشته باشد؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان اینگونه بیان نمود که مستنبط از نظریه مشورتی شماره ۱۴۲۹۹/۸/۷ مورخه ۲۰-۱۱-۱۳۹۸ صادره از اداره حقوقی قوه قضاییه، نخست آنکه تربیت و نگهداری از اطفال در زمره حقوق و تکالیف قانونی والدین می‌باشد و آنان این حق را خواهند داشت که بدون توجه به سن فرزند، در خصوص حضانت با یکدیگر توافق نمایند و چنانچه یکی از آنها حق حضانت خود را تا مدتی (بطور مثال تا زمان رسیدن فرزند به سن بلوغ) به دیگری واگذار کند، این توافق، لازم‌الاتباع بوده (وفق ماده 10 قانون مدنی) و تا زمان پایان مدت، حق رجوع وجود نخواهد داشت. پر واضح است که کودک بعد از رسیدن به سن بلوغ شرعی، خود می‌تواند تعیین نماید که خواهان ادامه زندگی با کدام یک از والدین است. نکته مهم و قابل توجه آن است که مستنبط از مندرجات موجود در ماده 41 قانون حمایت خانواده، مقنن این اختیار را به قاضی رسیدگی‌کننده به دعوا اعطاء نموده است تا در وهله اول، مصلحت کودک را در نظر بگیرد فلذا چنانچه بنا بر تشخیص دادگاه، توافقات در خصوص حضانت بر مصلحت طفل نباشد، آن توافقات را نادیده گرفته و تصمیم مقتضی را اتخاذ نماید. علی‌ایحال بنظر می‌رسد در صورت وجود توافقی برخلاف مصلحت کودک، دادگاه این اختیار را دارد که وفق ماده 41 قانون حمایت خانواده و هم‌چنین تبصره ماده 1169 قانون مدنی، تصمیمی مناسب و متناسب با مصلحت طفل بگیرد.

دوم آنکه در خصوص حق ملاقات نیز اگر دادگاه تشخیص دهد که از بین رفتن حق ملاقات پدر، مخالف با مصلحت کودک نیست، گواهی عدم امکان سازش را صادر می‌نماید اما در فرضی که متعاقب طلاق، زوج ثابت کند که به جهت تغییر شرایط، ملاقات او برخلاف مصلحت کودک نیست، این اختیار را خواهد داشت که از دادگاه تقاضا کند که در ارتباط با ملاقات با طفل تصمیم دیگری را صادر نماید. پرواضح است که در این حالت، زوجه نیز این اختیار را خواهد داشت تا استرداد مالی را که زوج در قبال اسقاط حق ملاقات کودک از وی دریافت کرده است، مطالبه نماید. النهایه با توجه به پیچیدگی‌های عملی صلح مهریه در قبال حق حضانت یا ملاقات فرزند مشترک، پیشنهاد می‌گردد که حتی‌المقدور زوجه از صلح مهریه در قبال حق حضانت یا ملاقات فرزندان خودداری نماید. 

بیشتر بخوانید: نحوه طرح دعوای حضانت و ملاقات طفل

نکات مهم در خصوص امکان صلح مهریه در قبال حق حضانت و ملاقات فرزند مشترک

1- گاهی اوقات ممکن است که مادر شرط کند در مدتی که حضانت فرزند مشترک با پدر است، او با بخشش مهریه خود حضانت دائم فرزند مشترک را بدست آورد. حال این سوال مطرح می‌گردد که اساساً امکان انجام چنین شرطی متصور است یا خیر؟ نظ ر اکثریت حقوقدانان و علمای حقوق این است که حضانت اگر حق باشد، قابل اسقاط است اما اگر تکلیف باشد قابل اسقاط نیست. حضانت والدین، تکلیف است و بنابراین قابل انتقال و معامله نیست. به این دلیل که حضانت پدر، به نوعی ولایت است و این حق به هیچ عنوان قابل انتقال نمی‌باشد و فقط مختص پدر و جد پدری است. گرچه حضانت یک حق غیرمالی است و مطابق با قانون مدنی حق غیرمالی قابل نقل و انتقال نیست لکن بین اشخاصی که صلاحیت قانونی برای حضانت دارند، حضانت قابل نقل و انتقال است.

2- چنانچه زن و شوهر در طلاق توافقی، با یکدیگر توافق نمایند که زوجه در قبال صلح مهریه، حضانت دائم فرزند مشترک را حتی برای بیش از ٧ سالگی اخذ نماید، می‌توان اینگونه بیان نمود که برخلاف حق ولایت، حق حضانت قابلیت انتقال را دارد و در حین طلاق چنانچه صلح مهر بر مبنای تفویض حق حضانت فرزندان (حتی بیشتر از ۷ سال) به مادر داده شود، این صلح صحیح و لازم تلقی خواهد شد. ناگفته نماند که حتی اگر زن و شوهر، در طلاق توافقی بر حضانت دائم یکی از والدین و یا توافق حضانت تا سن خاصی توافق کرده باشند، اگر دادگاه در آینده تشخیص بدهد که این توافق مطابق با مصلحت طفل نیست، می‌تواند تصمیم لازم را اعم از سلب حضانت یا تعیین ناظر اتخاذ نماید. قابل ذکر است که توافق پدر و مادر برای حضانت در طلاق توافقی، معتبر و لازم‌الاجرا است اما در آینده اگر برای دادگاه ثابت شود که مصلحت طفل، در معرض خطر است این توافق توسط دادگاه، تغییر داده می‌شود.

نکته مهمی که اخیراً دادگاه‌های خانواده به آن توجه ویژه‌ای نشان می‌دهند این است که در حضانت دختر بعد از 7 سالگی، بنا به برخی دلایل مانند نزدیک بودن به سن بلوغ، جنسیت و احتیاج به توجهات ویژه که فقط از جانب مادر ممکن است، مادر در اولویت قرار دارد. (رای شماره ٩٣٠٩٩٧٠٩٠٦٨٠١٢١٣ مورخ 05-12-1393 شعبه هشتم دیوان عالی کشور)