عقد کفالت چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

عقد کفالت چیست؟

کفالت مصدر و مشتق از کفل به معنی بر عهده گرفتن است و در اصطلاح عقد کفالت به عقدی گفته می‌شود که بموجب آن یکی از طرفین در مقابل طرف دیگر عقد، احضار شخص ثالثی را متعهد می‌شود. به فرد متعهد، کفیل، به شخص ثالث، مکفول و طرف دیگر را مکفول‌له می‌نامند (مستنبط از ماده 734 قانون مدنی). مطابق با مندرجات موجود در قانون مدنی، عقد کفالت بنا بر توافق و رضایت مکفول‌له ایجاد می‌شود. اثر کفالت نسبی می‌باشد به این معنا که محدود به رابطه دو طرف عقد یعنی کفیل (متهد) و مکفول‌له (متعهدله) است و هیچ تعهد اضافی را برای مکفول به‌وجود نمی‌آورد. در حقوق کنونی، کفالت معمولاً در برابر مقام‌های تعقیب کیفری داده می‌شود و مکفول‌له طلبکار مدنی نیست. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص عقد کفالت و شرایط تحقق آن پرداخته شود.

شرایط تحقق عقد کفالت

1- کفالت تعهد درباره‌ی نفس است و مانند عقد ضمان و عقد حواله از عقود معین می‌باشد. عقد کفالت در روابط خصوصی کاربرد ندارد، لکن در قرارهای تامین کیفری و آزادی زندانیان محکومیت یافته همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2- کفالت عقدی است که از سوی کفیل، لازم و از سوی مکفول‌له، جایز می‌باشد. در عقد کفالت، انتقال دینی صورت نمی‌گیرد و تضمینات موجود نیز از بین نمی‌رود. جهت تحقق این عقد، داشتن علم اجمالی در خصوص دین، کفایت می‌کند چراکه تعهد اصلی و اولیه کفیل، احضار بدهکار است نه پرداخت بدهی او.

3- همانگونه که پیش‌تر نیز عرض گردید، عقد کفالت با رضا و توافق کفیل و مکفول‌له منعقد می‌گردد (وفق ماده 735 قانون مدنی). اثر انعقاد عقد کفالت، محدود به طرفین عقد می‌باشد و تعهد اضافی را برای مکفول ایجاد نخواهد کرد. نکته دیگر آنکه تعهد کفیل، به نوعی تعهد به فعل ثالث می‌باشد.

4- گاهی اوقات ممکن است که در عقد کفالت شرط شود که در صورت حاضر نگردیدن مکفول، کفیل مالی را به مکفول‌له بدهد فلذا می‌بایست به صورتی که مکلف شده است، تعهد خود را انجام دهد. تعهد کفیل در این مورد، تعهد به نتیجه می‌باشد. (وفق ماده 741 قانون مدنی)

5- بر حسب نوع احضار مکفول، سه نوع عقد کفالت وجود دارد: (مستنبط از مواد 737 و 739 قانون مدنی) 

الف- کفالت موقت؛ ب- کفالت مطلق؛ ج- کفالت موجل.

کفالت مطلق به کفالتی گفته می‌شود که هیچ موعدی جهت انجام آن ذکر نشده و دین نیز بر طبق قواعد عمومی، حال محسوب شود. فلذا در کفالت مطلق، مکفول‌له هر موقع که بخواهد می‌تواند احضار مکفول را تقاضا کند.

در کفالت موقت، امکان دارد که زمان احضار در اختیار مکفول‌له باشد و یا آنکه در عقد تعیین شده باشد در این قسم از کفالت، می‌بایست زمان انجام تعهد و هم‌چنین شروع آن، مشخص و معین باشد حال اگر آغاز عقد مشخص نباشد، از تاریخ انعقاد عقد محسوب می‌گردد. فلذا مشخص می‌شود که در کفالت موقت باید مدت معلوم گردد.

اما در کفالت موجل، تا قبل از رسیدن زمان انجام تعهد، مکفول‌له حق مطالبه نخواهد داشت. جهت جلوگیری از ورود ضرر در تعهد کفیل، مقنن تعیین مهلت را لازم و ضروری دانسته است.

6- تعهد کفیل، تعهد به احضار است نه تعهد به پرداخت دین؛ بنابراین کفیل مکلف است که مکفول را در زمان و مکانی که تعهد نموده، حاضر نماید در صورتی که نتواند به این تعهد خود عمل کند، می‌بایست از عهده حقی که بر عهده مکفول ثابت شده است، برآید. نکته مهم و قابل توجه آن است که ملزم شدن به پرداخت دین، در نتیجه اجرا ننمودن تعهد مربوط به احضار است نه اثر مستقیم عقد کفالت. (مستنبط از ماده 740 قانون مدنی)

7- چنانچه در عقد کفالت، محل تسلیم مشخص نشده باشد، کفیل مکلف است که مکفول را در محل انعقاد عقد، تسلیم نماید مگر آنکه در عقد محل دیگری تعیین شده باشد. در صورتی که عقد کفالت در محلی خارج از اقامتگاه مکفول‌له و محل دادگاه صلاحیت‌دار و زمان مسافرت او منعقد گردیده باشد، محل عقد، مکان تسلیم مکفول نخواهد بود حال اگر نتوان مکان دیگری را تعیین نمود، اصل بر صلاحیت دادگاه صالح به رسیدگی خواهد بود. (مستنبط از ماده 742 قانون مدنی)

8- مستنبط از ماده 746 قانون مدنی، در موارد مشخصی اعم از حاضر نمودن مکفول توسط کفیل به نحوی که متعهد شده است، شخصاً حاضر شدن مکفول در موعد مقرر، بری شدن کفیل توسط مکفول له، فوت مکفول، انتقال حق مکفول‌له به نحوی از انحاء به دیگری و هم‌چنین در صورت بری‌الذمه شدن مکفول به نحوی از انحاء از حقی که مکفول‌له بر او دارد، ذمه کفیل بری می‌گردد.

نکته مهم و قابل توجه آن است که حجر و هم‌چنین ورشکستگی مکفول، هیچ تاثیری در عقد کفالت ندارد. مساله مهم دیگری که می‌بایست بدان اشاره گردد در خصوص اعسار کفیل است. از آنجایی‌که تعهد کفیل، احضار مکفول بوده نه پرداخت دین. فلذا اعسار کفیل حتی اگر در زمان عقد هم موجود باشد و مکفول‌له هم مطلع نباشد، تاثیری در عقد کفالت ندارد.

تعدد طرفین عقد کفالت

گاهی اوقات ممکن است که طرفین عقد کفالت متعدد باشند در این‌صورت فروض ذیل متصور می‌گردد:

1- چنانچه کفیل و مکفول، واحد بوده اما مکفول‌له متعدد باشند:

اگر یک نفر بعنوان کفیل از شخصی بعنوان مکفول در مقابل چند نفر بعنوان مکفول‌له کفالت کند، فرض اخیر ماده 749 قانون مدنی محقق شده است که فی‌الواقع نمایانگر آن است که چند عقد کفالت مستقل میان کفیل و هر کدام از مکفول‌لهم محقق شده است. فلذا کفیل موظف است که مکفول را به همه مکفول‌لهم تسلیم کند. لذا اگر مکفول را به یکی از آنان تسلیم کند، در مقابل دیگران بری نخواهد شد.

2- چنانچه کفیل و مکفول‌له واحد اما مکفول متعدد باشند همانند مورد فوق‌الاشاره، چند عقد کفالت مستقل میان کفیل و مکفول‌له منعقد شده است و تسلیم نمودن یکی از مکفول‌ها از بین برنده تعهد کفیل به تسلیم نمودن سایر مکفول‌ها نخواهد بود.

3- چنانچه کفیل‌ها متعدد اما مکفول و مکفول‌له واحد باشند با یک مرتبه حاضر نمودن مکفول توسط هر یک از کفیل‌ها، همه کفیلان بری‌الذمه خواهند شد چراکه هدف از کفالت که همان حاضر نمودن مکفول است، محقق گردیده شده است.