نیم عشر اجرایی چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

مفهوم نیم عشر اجرایی

زمانی که فردی به موجب حکم قطعی صادره از دادگاه، محکوم می گردد، بنا به تقاضای محکوم‌له (کسی که رای به نفع وی صادر شده است) اجرائیه صادر و پرونده به واحد اجرای احکام ارسال می گردد. پس از وصول پرونده، دادورز اجرای احکام، با انجام استعلامات سه گانه (بانک مرکزی، اداره ثبت اسناد و املاک کشور، اداره کل راهنمایی و رانندگی کشور) اقدام به شناسایی اموال متعلق به محکوم علیه می نماید تا با توقیف و بازداشت اموال، ترتیب وصول محکوم به، نیم عشر اجرایی (حق اجرا) و هزینه های اجرایی، میسر گردد. در مقاله حاضر سعی می گردد به تفصیل در خصوص نیم عشر اجرایی یا همان حق اجرا و شرایط تحقق آن پرداخته شود.

مطلب مرتبط: هزینه های ضروری اجرای حکم کدام اند؟

شرایط تحقق نیم عشر اجرایی (حق اجرا)

مطابق با موارد مندرج در قانون اجرای احکام مدنی، زمانی که محکوم علیه (کسی که رای به ضرر او صادر شده است) به صورت اختیاری اقدام به اجرای حکم صادره ننماید، با انقضای مهلت ده روزه از تاریخ ابلاغ اجرائیه، مکلف به پرداخت حق اجرا یا همان نیم عشر اجرایی می باشد. ماده ۱۶۰ قانون اجرای احکام مدنی مقرر نموده است:

«پرداخت حق اجراء پس از انقضای ده روز از تاریخ ابلاغ اجرائیه بر عهده محکوم‌علیه است ...»

بیشتر بخوانید: مراحل اجرای حکم در دادگاه حقوقی به چه صورت می باشد؟

قانونگذار جهت تحقق حق اجرا یا نیم عشر اجرایی شرایطی را مقرر نموده است که این شرایط عبارتند از:

۱) اولین شرط تحقق نیم عشر اجرایی (یک بیستم مبلغ محکوم به) و پرداخت این مبلغ، صدور اجرائیه است. این امر بدین معنا می باشد که در وهله اول لازم است که پس از قطعیت حکم صادره، محکوم له، تقاضای صدور اجرائیه نموده و متعاقباً اجرائیه صادر گردد. لذا اگر پس از صدور حکم، محکوم له بنا به هر علتی، تقاضای صدور اجرائیه ننماید، نیم عشر اجرایی (حق اجرا) متحقق نخواهد شد. لازم به توضیح است که برخی از دعاوی، مانند دستور فروش یا حکم رفع تصرف عدوانی، بدلیل آنکه بدون صدور اجرائیه، اجرا می گردند به همین دلیل در این مورد هم، بحث پرداخت نیم عشر اجرایی (حق اجرا) منتفی است. 

۲) دومین شرط تحقق نیم عشر اجرایی، ابلاغ اجرائیه به محکوم علیه می باشد. فی الواقع اگر اجرائیه صادر شود اما بنا به هر علتی به محکوم علیه ابلاغ نشده باشد، نیم عشر اجرایی به دولت تعلق نخواهد گرفت.

۳) مورد دیگر در زمره شروط تحقق نیم عشر اجرایی (حق اجرا) بحث گذشت مهلت ده روز از تاریخ ابلاغ اجرائیه به محکوم علیه است که در ماده ۱۶۰ قانون اجرای احکام مدنی بدان اشاره گردید. حال اگر محکوم علیه بعد از ابلاغ اجرائیه و پیش از انقضای مهلت فوق، فوت نماید یا محجور شود، اجرائیه می بایست به وراث او ابلاغ شده و مهلت ده روزه از تاریخ ابلاغ به آنان محاسبه خواهد شد. نکته دیگر آنکه در مواردی که محکوم علیه، شهرداری ها و یا دولت می باشند، مهلت قانونی قابل توجهی برای اجرای بعضی احکام در اختیار دارند. وفق ماده واحده قانون نحوه پرداخت محکوم به دولت و عدم تامین و توقیف اموال دولتی، مهلت یک سال و نیم پس از صدور حکم قطعی برای این مراجع در نظر گرفته شده است. در چنین شرایطی تحقق پرداخت نیم عشر اجرایی، علیه دولت یا شهرداری، منوط به این است که هم اجرائیه صادر شده و ابلاغ شود و هم مهلت قانونی برای محکوم علیه جهت اجرای حکم منقضی شده باشد و از این تاریخ، مهلت ده روزه فوق، گذشته شده و محکوم علیه حکم را اجرا ننموده باشد. 

۴) اگر پس از صدور اجرائیه، طرفین با یکدیگر سازش نمایند و یا آنکه ترتیبی برای اجرای حکم بدهند، نصف نیم عشر دولتی (حق اجرا) پرداخت می گردد. مطابق با این توضیحات مشخص می گردد که نیم عشر، زمانی به دولت پرداخت می شود که علاوه بر موارد فوق، محکوم علیه نیز به اختیار خود حکم را اجرا ننموده و یا آنکه سازشی میان طرفین حاصل نگردد و ترتیبی هم برای اجرای حکم میان طرفین مقرر نشود. پس اگر محکوم علیه قبل از سپری گردیدن مهلت فوق (ده روز) حکم را اجرا کند و یا با محکوم له سازش نماید و یا آنکه ترتیبی میان آنها برای اجرای حکم مشخص شود، نیم عشر اجرایی به دولت پرداخت نخواهد شد. اما در صورت ابلاغ اجرائیه و گذشت مهلت قانونی، چنانچه حکم اجرا نشده یا سازشی حاصل نشده و ترتیبی هم برای اجرای حکم مقرر نشده باشد، حسب مورد، نصف یا تمام حق اجرا پرداخت می گردد.

مطلب مرتبط: نحوه محاسبه نیم عشر اجرایی

۵) مورد دیگری که در زمره شروط تحقق پرداخت نیم عشر اجرایی است، بحث آغاز و شروع عملیات اجرایی است. این امر بدین معنا است که علاوه بر شرایط فوق، دادورز اجرای احکام می بایست عملیات اجرای حکم را نیز شروع نموده باشد. حتی در شرایطی که مهلت ده روزه فوق نیز گذشته باشد اما هنوز عملیات اجرایی آغاز نشده باشد، اگر محکوم له راساً محکوم به را اخذ نموده باشد، پرداخت حق اجرا موضوعیت نخواهد داشت. (مستنبط از مفهوم مخالف ماده ۱۶۱ قانون اجرای احکام مدنی)

۶) اگر بنا بر تجویز مقنن، محکوم علیه معاف از پرداخت نیم عشر اجرایی باشد، پرداخت حق اجرا موضوعیت نخواهد داشت. بطور مثال اگر زوجه پس از صدور اجرائیه مهریه، از ادامه عملیات اجرایی منصرف شود، از پرداخت نیم عشر معاف خواهد شد. (مستنبط از ماده ۹۸ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت)