عقد معاوضه چیست؟ شرایط و‌ ویژگی های انعقاد آن کدام است؟

مفهوم عقد معاوضه

عقد معاوضه به عقدی اطلاق می گردد که مطابق با آن، طرفین عقد، دو‌ مال را با یکدیگر مبادله می نمایند یعنی یک طرف عقد در ازای مالی که از طرف دیگر می گیرد، مالی را نیز به او می دهد بدون آنکه یکی از عوضین مبیع و عوض دیگر ثمن باشد. بعنوان مثال یک صاحب باغ می تواند تمام یا بخشی از محصولات خود را در قبال اخذ مقداری گندم از فردی مبادله نماید. فی الواقع طرفین با انجام این کار اقدام به معاوضه نموده اند، یک طرف مالی به طرف مقابل می دهد در عوض مالی که از او دریافت می نماید و ارزش یکسان اموال در این نوع قرارداد، مطرح نمی باشد. عقد معاوضه در زمره عقود تملیکی است یعنی هر یک از طرفین در قبال مالی که از طرف دیگر دریافت می نماید، مالک می گردد مانند معاوضه ویلا با اتومبیل. مقنن در تعریف این عقد در ماده 464 قانون مدنی چنین بیان نموده است:

«معاوضه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین مالی می دهد به عوض مال دیگر که از طرف دیگر اخذ می کند بدون ملاحظه اینکه یکی از عوضین مبیع و دیگری ثمن باشد.»

در مقاله حاضر سعی می گردد به تفصیل در ارتباط با مفهوم عقد معاوضه و شرایط انعقاد آن پرداخته شود. 

مطلب مرتبط: نمونه قرارداد معاوضه

شرایط و ویژگی های انعقاد عقد معاوضه

۱) جهت انعقاد این عقد همانند سایر عقود، می بایست طرفین عقد دارای قصد انشاء بوده، اهلیت داشته و نسبت به انجام معامله نیز رضایت داشته باشند. در صورت فقدان قصد انشاء، عقد معاوضه باطل بوده و در صورت عدم رضایت هر یک از طرفین، عقد معاوضه غیرنافذ خواهد بود. در صورت عدم اهلیت هر یک از طرفین، عقد معاوضه بنا بر وضعیت طرف عقد، باطل یا غیرنافذ می گردد. در صورتی که هر یک از طرفین، مجنون یا صغیر غیرممیز باشند، به جهت فقدان اراده، عقد باطل است اما اگر صغیر ممیز یا سفیه باشند، عقد غیرنافذ بوده و با تنفیذ سرپرست محجور یا خود محجور بعد از رشید شدن، نافذ می گردد. 

قابل ذکر است که عقد معاوضه در مورد املاک نیز وجود دارد، زمانی که طرفین ملک های خود را با یکدیگر مبادله می کنند در واقع معاوضه ملک را انجام داده اند.

۲) برای انعقاد عقد معاوضه، می بایست جهت عقد مشروع باشد در صورت نامشروع بودن جهت و تصریح در زمان انجام معامله، عقد باطل خواهد بود. 

۳) عقد معاوضه در زمره عقود لازم است. این امر بدان معناست که هیچ یک از طرفین به تنهایی نمی تواند آن را فسخ نماید و حتما لازم است که جهت فسخ، هر دو طرف حضور داشته باشند و به انجام این امر رضایت دهند.

۴) مورد عقد معاوضه می تواند عین معین یا کلی در معین یا کلی فی الذمه بوده و یا حتی عمل یا منفعت یا دین باشد چراکه مقنن نسبت به مورد معاوضه شرط خاصی را مقرر ننموده است.

۵) تمامی خیارات به استثنای خیارات مختص بیع (مجلس، حیوان و تاخیر ثمن) در عقد معاوضه همانند سایر عقود لازم جاری است. بعنوان مثال در معاوضه یک حیوان با حیوانی دیگر، خیار حیوان وجود ندارد چراکه این خیار، مختص عقد بیع است. ماده ۴۵۶ قانون مدنی عنوان داشته است:

«تمام انواع خیار در جمیع معاملات لازمه ممکن است موجود باشد مگر خیار مجلس و حیوان و تاخیر ثمن که مخصوص بیع است.»

۶) گاهی اوقات ممکن است که قصد واقعی طرفین از انجام‌ معاوضه، صرفاً برطرف نمودن نیازی باشد که هر یک از طرفین نسبت به مال طرف دیگر دارد در اینصورت معمولاً تعادلی بین عوضین وجود ندارد و این نوع عدم تعادل باعث بوجود آمدن خیار غبن نخواهد شد چراکه در اینصورت خیار غبن با ماهیت این نوع معاوضه سازگاری ندارد. اما اگر قصد واقعی طرفین از انجام معاوضه، کسب سود و تجارت باشد، در اینصورت وضعیت معامله همانند بیع بوده یعنی اساس معامله در قصد طرفین مبتنی بر تعادل بین عوضین از منظر ارزش اقتصادی می باشد.

۷) معاوضه یک عقد معوض است یعنی اینکه باید حتما دو طرفه باشد و دو کالا وجود داشته باشد که در عوض یکدیگر مبادله شوند.

بیشتر بخوانید: عقد جعاله چیست؟ شرایط انعقاد آن کدام است؟

تفاوت عقد معاوضه با عقد بیع

یکی از مسائلی که به کرات در بین عموم مردم به چشم می خورد، این است که بعضی از افراد تصور می نمایند که عقد معاوضه همان عقد بیع است. درست است که عقد بیع با عقد معاوضه دارای شباهت هایی هستند اما این دو با یکدیگر دارای تفاوت های بنیادینی می باشند. در ابتدا لازم است که تعریفی از عقد بیع ارائه شود. در ماده ٣٣٨ قانون مدنی آمده است: «بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم.»

اگر بخواهیم به زبانی عامیانه و در اصطلاح عرفی، تعریفی از عقد بیع بیان کنیم همان قولنامه یا مبایعه نامه ای است که افراد در زمان خرید خانه، اتومبیل و ... فی مابین خود تنظیم می نمایند. در واقع افراد با تنظیم قولنامه بین خود، به یکدیگر تعهد می نمایند که ظرف مدت مشخصی تعهدات خود را در مقابل طرف دیگر انجام دهند. بطور مثال فروشنده در مقابل خریدار متعهد می شود که ظرف مدت معینی مقدمات انتقال و تنظیم سند و ... را فراهم نماید و در مقابل خریدار نیز تعهد می نماید که کل ثمن معامله را در ظرف مهلت مقرر تسلیم فروشنده نماید. بنا بر توضیحات فوق مشخص می گردد که عقد بیع در واقع مبادله کالا با پول است یکی از طرفین در قبال مبیع (کالای مورد معامله)، ثمن دریافت می نماید که این ثمن در واقع پول رایج است اما معاوضه، مبادله کالا با کالا یا با خدمات است.

مساله دیگری که می بایست مدنظر قرار گیرد این است که در عقد بیع، مبیع (مورد معامله) وجود دارد که با پرداخت ثمن (پول) ارزش گذاری می شود اما در معاوضه تعیین ارزش مطرح نیست و شرایط معامله را عوضین تعریف می نمایند. یکی دیگر از مواردی که در عقد بیع وجود دارد و در عقد معاوضه جایی ندارد، حق شفعه است. تعریف حق شفعه در ماده ٨٠٨ قانون مدنی آمده است:

«هرگاه مال غیرمنقول قابل تقسیمی بین دو نفر مشترک باشد و یکی از دو شریک حصه خود را به قصد بیع به شخص ثالثی منتقل کند ‌شریک دیگر حق دارد قیمتی را که مشتری داده به او بدهد و حصه مبیعه را تملک کند. ‌این حق را حق شفعه و صاحب آن را شفیع می گویند.»