رسیدگی به جرائم اطفال و‌ نوجوانان چگونه است؟

نحوه رسیدگی به جرائم اطفال و‌ نوجوانان

مراجع رسیدگی به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می‌گردند. مراجع رسیدگی اختصاصی مراجعی اند که اصولاً صلاحیت رسیدگی به هیچ جرمی را ندارند مگر جرائم که قانونگذار بطور صریح در صلاحیت آنها قرار داده شده باشد. دادگاه اطفال و نوجوانان یک مرجع اختصاصی رسیدگی می‌باشد. یکی از موضوعات مهم و قابل توجه در حقوق کیفری اطفال، مساله آیین رسیدگی و صلاحیت دادگاه رسیدگی‌کننده به جرائم اطفال می‌باشد. مطابق با قوانین و مقررات موجود بالاخص قانون حمایت از اطفال نوجوانان و هم‌چنین قانون آیین دادرسی کیفری، به کلیه جرائم ارتکابی توسط افراد زیر 18 سال تمام شمسی، در دادگاه اطفال و نوجوانان وفق ماده 285 قانون آیین دادرسی کیفری رسیدگی می‌گردد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که شعبه ای از دادسرای عمومی و انقلاب با عنوان دادسرای ویژه نوجوانان، در معیت دادگاه اطفال و نوجوانان تشکیل شده است که عهده‌دار انجام تحقیقات مقدماتی نسبت به جرائم ارتکابی افراد 15 تا 18 سال می‌باشد (جرائم موضوع مواد 306 و 340 قانون آیین دادرسی کیفری مستقیماً در دادگاه رسیدگی می‌شوند).

ملاک صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان، سن مرتکب جرم در زمان ارتکاب جرم خواهد بود فلذا اگر متهمی در زمان ارتکاب جرم، کمتر از پانزده سال تمام شمسی داشته باشد و در زمان شروع به انجام تحقیقات، سن او بیش از 15 سال تمام شمسی شود، پرونده جهت انجام تحقیقات مقدماتی به دادگاه اطفال و نوجوانان ارسال خواهد شد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص نحوه رسیدگی به جرائم اطفال و‌ نوجوانان پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: صلاحیت دادگاه کیفری دو در رسیدگی به جرائم

نکات مهم در رسیدگی به جرائم اطفال و‌ نوجوانان

در خصوص جرائم ارتکابی توسط افراد زیر 18 سال ذکر این نکته حائز اهمیت است که ضابطان مطلقاً حق انجام تحقیقات مقدماتی نسبت به جرائم آنان را ندارند و در خصوص جرائم مشهود، صرفاً حق دستگیری و انجام اقدامات لازم در حفظ آثار جرم را دارا می‌باشند. یکی از موارد مهمی که می‌بایست در رسیدگی دادگاه اطفال و‌ نوجوانان لحاظ گردد، بحث تشکیل پرونده شخصیت در مورد اطفال و نوجوانان در جرائم تعزیری درجه 5 و 6 می‌باشد. (مستنبط از ماده 286 قانون آیین دادرسی کیفری)

در روند رسیدگی به جرائم ارتکابی توسط اطفال و نوجوانان، دادگاه در وهله اول در جریان انجام تحقیقات مقدماتی، طفل یا نوجوان مرتکب جرم را به والدین یا سرپرست قانونی آنان یا هر کسی که صلاح بداند می‌سپارد. مورد دیگر آنکه اشخاص فوق‌الاشاره می‌بایست هر زمان که حضور طفل یا نوجوان در دادگاه لازم بود او را حاضر نمایند. نکته دیگر آنکه نوجوانان 15 تا 18 سال شخصاً مکلف به معرفی خود در مرجع قضایی می‌باشند. مساله دیگر آنکه در شرایطی که دادگاه صلاح بداند، امکان اخذ کفیل یا وثیقه فقط برای متهمان بالای 15 سال ممکن خواهد بود. (مستنبط از ماده 287 قانون آیین دادرسی کیفری)

نکته مهم و قابل توجه آن است که صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان از نظر سن مرتکب و نوع جرم، یک استثناء دارد. این امر بدین معناست که اگر سن مرتکب بالای سن بلوغ و کمتر از 18 سال تمام شمسی و نوع جرم نیز از جرائم داخل در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب با روش تعدد قضات باشد، رسیدگی به آنها بر عهده دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم نوجوانان خواهد بود. (وفق ماده 315 قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره 1 آن اصلاحی مورخ 24-03-1394)

دادگاه اطفال و نوجوانان از نظر تعداد قضات، با روش وحدت قاضی می‌باشد. این امر بدین معناست که در رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان، فقط یک قاضی حضور دارد به استثنای دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم نوجوانان که با چند قاضی رسیدگی صورت می‌گیرد. ناگفته نماند که قضات دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان می‌بایست شرایط مندرج در ماده 409 قانون آیین دادرسی کیفری اعم از داشتن حداقل پنج سال سابقه خدمت قضایی، متاهل بودن و ... را دارا باشند.

مساله مهم دیگر در خصوص نحوه رسیدگی دادگاه اطفال و نوجوانان آن است که در این دادگاه‌ها، وقت جلسه رسیدگی به والدین، اولیاء یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان، وکیل او، دادستان و هم‌چنین شاکی ابلاغ می‌گردد. ابلاغ وقت رسیدگی به متهم منوط بر آن است که در زمان رسیدگی سن او 18 سال تمام و‌ یا بیشتر باشد (مستنبط از ماده 412 قانون آیین دادرسی کیفری).

در ارتباط با تعیین وکیل برای اطفال و نوجوانان ذکر این نکته حائز اهمیت است در جرائم داخل در صلاحیت دادگاه کیفری یک و هم‌چنین جرائمی که مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از خمس دیه کامل می‌باشد و نیز جرائم تعزیری درجه 6 و بالاتر، دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان به ولی یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می‌نماید که برای مرتکب، وکیل اختیار نمایند در صورت عدم انجام این کار، دادسرا یا دادگاه مبادرت به تعیین وکیل خواهد نمود. (وفق ماده 415 قانون آیین دادرسی کیفری)

بیشتر بخوانید: بررسی صلاحیت دادگاه کیفری یک در رسیدگی به جرائم

صدور قرارهای تامین کیفری در خصوص اطفال و نوجوانان

در ارتباط با صدور قرارهای تامین کیفری اطفال و نوجوانان می‌بایست میان اطفال و نوجوانان زیر 15 سال و 15 تا 18 سال تفکیک قائل شد. برای افراد زیر 15 سال، فقط قرار التزام ولی یا سرپرست طفل به حاضر کردن او در دادگاه صادر می‌شود. اما برای اطفال و نوجوانان 15 تا 18 سال، قرار التزام ولی یا سرپرست طفل به حاضر کردن او در دادگاه، قرار وثیقه، قرار کفالت و قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت صادر می‌گردد. لازم به توضیح است که قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت تابع قواعد نگهداری موقت است و جهت صدور آن موافقت دادستان لازم و ضروری می‌باشد.

شایان ذکر است که صدور قرار قول شرف در ارتباط با افراد زیر 18 سال ممنوع می‌باشد مضاف بر آنکه در خصوص صدور قرار وجه التزام برای افراد 15 تا 18 سال اختلاف نظر وجود دارد عده ای از حقوقدانان معتقدند که از آنجایی که مقنن در ماده 287 قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص این قرار مطلبی بیان ننموده است فلذا امکان صدور آن برای نوجوانان وجود ندارد اما در مقابل عده ای دیگر معتقدند که زمانی که مقنن صدور قرارهای کفالت و وثیقه را در مورد نوجوانان پذیرفته است فلذا بطریق اولی امکان صدور این قرار برای آنان نیز وجود دارد.