نحوه رسیدگی به دعاوی ترکه متوفی در دادگاه

ترکه متوفی چیست؟

ترکه، اموال و دارایی مربوط به متوفی است که در زمان فوت از او باقی مانده است و بدلیل فوت او از مالکیتش خارج شده است. در این مقاله به بررسی مهروموم ترکه و چگونگی تحریر ترکه می پردازیم.

ترکه متوفی بعد از فوت او بصورت قهری (غیر ارادی) به وراث او انتقال می یابد و در واقع آنان مالک آن می شوند. همچنین حقوق طلبکاران متوفی نیز بر ترکه تعلق می گیرد و قابل مطالبه می باشد.

مطابق ماده ١٦٣ قانون امور حسبی:

"امور راجع به ترکه با دادگاه بخشی است که آخرین اقامتگاه متوفی در ایران در حوزه آن دادگاه بوده و اگر متوفی در ایران اقامتگاه نداشته با دادگاهی است که آخرین محل سکنای متوفی در حوزه آن دادگاه بوده."

ماده ١٦٤ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"هرگاه متوفی در ایران اقامتگاه یا محل سکنی نداشته دادگاهی صالح است که ترکه در آنجا واقع شده و اگر ترکه در جاهای مختلف باشد دادگاهی که مال غیر منقول در حوزه آن واقع است صلاحیت خواهد داشت و اگر اموال غیر منقول در حوزه‌های متعدد باشد صلاحیت با دادگاهی است که قبلاً شروع به اقدام کرده."

ماده ١٦٢ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"امور راجع به ترکه عبارت است از اقداماتی که برای حفظ ترکه و رسانیدن آن به صاحبان حقوق می‌شود از قبیل مهر و موم و تحریر ترکه‌ و اداره ترکه و غیره."

ماده ٦ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"در صورتی که دو یا چند دادگاه برای رسیدگی به موضوعی صالح باشند دادگاهی که بدواً به آن رجوع شده است رسیدگی می‌نماید.

هر یک از دادگاه هایی که اموال منقول متوفی در آن واقع است، صلاحیت رسیدگی به پرونده راجع به ترکه را دارند و اگر یکی از آنان اقدام کند از دادگاه های دیگر صلاحیت رسیدگی سلب می گردد."

مطلب مرتبط: گواهی انحصار وراثت چیست و چگونه می توان آن را دریافت نمود؟

مهروموم ترکه چیست؟

یکی از مهمترین اقداماتی که در اداره امور ترکه باید انجام شود، نگهداری ترکه از طریق مُهروموم کردن آن می باشد.

درخواست مهروموم ترکه از طرف هر یک از وراث یا وصی یا طلبکاری که طلب او مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد، انجام می گیرد.

کسانی می توانند این درخواست را انجام دهند که مطابق با ماده ٢ قانون آیین دادرسی مدنی ذینفغ باشند.

نحوه رسیدگی به دعاوی ترکه در دادگاه

ماده ١٦٧ قانون امور حسبی اشخاص ذینفغ را که میتوانند درخواست مهروموم ترکه را بنمایند معرفی نموده است:

"اشخاص مذکور زیر می‌توانند درخواست مهر و موم ترکه را بنمایند:

• هر یک از ورثه متوفی یا نماینده قانونی آنها.
• موصی‌له در صورتی که وصیت به جزء مشاع شده باشد.
• طلبکار متوفی که طلب او مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد به مقدار طلب در صورتی که در مقابل طلب رهن نبوده و ترتیب دیگری هم برای تامین طلب نشده باشد.
• کسی که از طرف متوفی به عنوان وصایت معین شده باشد."

ماده ١٧٢ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"در صورتی که بین ورثه محجوری باشد که ولی یا وصی یا قیم نداشته باشد دادرس باید پس از مهروموم مراتب را به دادستان اطلاع‌ دهد که جهت تعیین قیم اقدام نماید.

در شرایطی که متوفی هیچ مالی نداشته باشد و یا مال و اموال او قابل مهروموم نباشند، در اینصورت وظیفه دادرس این است که مطابق با شرایط موجود صورت جلسه ای تنظیم نماید و این مطلب را در آن درج نماید."

مطلب مرتبط: نکات حقوقی مرتبط با امور راجع به ترکه

کسانی که برای انجام مهروموم میروند چه وظایفی دارند؟

1. اموال باید در محل محفوظی قرار داده شده و درب آن قفل گردد و از طرف دادگاه مهر شود.

2.نسبت به اموالی که مهروموم آن ممکن نیست صورت اجمالی از آن برداشته شده و در صورت لزوم نگاهبانی بر آن می‌گمارند. (ماده ١٧٩ قانون امور حسبی)

3. در صورتی که از اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی امانت باشد اموال نامبرده در همان محلی که متوفی گذارده است مهروموم خواهد‌ شد مگر اینکه موجبی برای تغییر محل باشد. (ماده ١٨٠ قانون امور حسبی)

4. آن مقدار از اثاث‌البیت و غیره که برای زندگانی عیال و اولاد متوفی ضرورت دارد و همچنین اشیایی که قابل مهروموم نیست مهر و موم‌ نمی‌شود و اشیاء مزبور در صورتمجلس توصیف می‌گردد. (ماده ١٨٩ قانون امور حسبی)

5 در موقع مهروموم یا برداشتن مهر و موم اشیاء یا نوشتجاتی که داخل در ترکه نبوده و متعلق به زن یا شوهر متوفی یا متعلق به غیر باشد به صاحبان آنها رد و مشخصات اشیاء نامبرده در صورتمجلس نوشته می‌شود. (ماده ١٨٨ قانون امور حسبی)

6. هزینه‌ای که برای کفن و دفن متوفی با رعایت شئون او لازم و ضروری است از وجوه نقد برداشته می‌شود و اگر وجه نقد نباشد از ترکه ‌برداشته شده و به فروش می‌رسد و بقیه مهروموم خواهد شد. (ماده ١٩٠ قانون امور حسبی)

7. اشیاء ضایع شدنی یا اشیایی که نگاهداری آنها مستلزم هزینه بی‌تناسب است یا اموال کم قیمتی که حمل و نقل و نگاهداری آنها مستلزم زحمت و اشغال مکان وسیعی است ممکن است مهروموم نشود و در این صورت اگر اشیاء نامبرده مورد احتیاج اشخاص واجب ‌النفقه نباشد فروخته شده و پول آن در صندوق دادگستری یا یکی از بانک های معتبر تودیع می‌شود. (ماده ١٩٣ قانون امور حسبی)

نکته مهم این است که اگر اموال دیگری در صندوق و یا کیفی در بسته باشد، دادرس نمیتواند در آن را باز نماید، بلکه در بسته در محل امنی مهروموم خواهد کرد.

8. تنظیم صورت مجلس یکی از موارد مهمی است که در برگ مخصوصی که توسط دادگستری چاپ می شود، تنظیم و شامل موارد ذیل می باشد:

1. تاریخ و ساعتی که مهروموم انجام شده است.
2. نام کسی که مباشر انجام مهروموم است.
3. علت انجام مهروموم
4. مشخصات دقیق کسی که درخواست انجام مهروموم را داده است.
5. مشخصات دقیق اشخاص ذینفع که در زمان انجام مهروموم حاضر بوده اند.
6. توصیف مختصر از اشیایی که مهروموم نشده اند.
7. مشخص نمودن مکانی که ترکه در آنجا مهروموم شده است.
8. اعلام اینکه اموال در محل خود مهروموم شده اند یا تغییر محل داده شده است.
9. اعلام مشخصات دقیق نگهبان در صورت تعیین صورت مجلس فوق باید به امضای کسی که مباشر مهروموم بوده و اشخاص ذینفع برسد و در صورتی که این افراد نخواهند یا نتوانند امضاء نمایند، مراتب در صورت مجلس قید می گردد.

مطلب مرتبط: نمونه وصیت نامه شرعی و قانونی

نحوه برداشتن مهر وموم ترکه چگونه است؟

ماده ١٩٤ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"کسانی که حق درخواست مهر و موم ترکه را دارند می‌توانند رفع مهر و موم را هم درخواست نمایند."

‌درخواست برداشتن مهروموم از دادگاه بخشی می‌شود که برای رسیدگی به امور ترکه صالح است و هرگاه ترکه در حوزه دادگاه بخش دیگری باشد دادگاه بخش محل وجود ترکه به دستور دادگاه مذکور اقدام به رفع مهر و موم می‌نماید و صورتمجلس مربوط به این عمل را به دادگاهی که‌ دستور برداشتن مهر و موم را داده است می‌فرستد. (ماده ١٩٥ قانون امور حسبی)

اگر دادگاه غیر صالح برای رسیدگی به امور ترکه، عمل مهروموم را انجام داده باشد، درخواست رفع آن باید از دادگاه صالح برای رسیدگی به امور ترکه شود، دادگاه مذکور بعد از وصول درخواست و تشخیص صلاحیت درخواست کننده، دستور رفع مهروموم را به دادگاه عمومی وجود ترکه صادر می کند.

دادگاه مذکور بعنوان نماینده قضایی مهروموم را برداشته و صورت مجلس تنظیم کرده و آن را برای دادگاه عمومی صالح ارسال می نماید.

قانونگذار با توجه به مواد قانونی نکات ذیل را در موقع برداشتن مهروموم اعلام میدارد:

در موقع برداشتن مهر و موم صورت مجلسی مشتمل بر امور زیر تنظیم می‌شود:

• تاریخ ساعت - روز - ماه - سال با تمام حروف.
• نام و مشخصات درخواست کننده.
• حضور و اظهارات اشخاص ذینفع و نمایندگان آنها و اشخاصی که دادگاه بخش دعوت کرده است.
• مهروموم صحیح و بی‌عیب بوده یا دست خورده با توصیف کامل از دست خوردگی.
• نام و سمت کسی که مهر و موم را بر می‌دارد.
• امضاء کسی که مهروموم را برمی‌دارد و سایر حاضرین. (ماده ٢٠١ قانون امور حسبی)

‌* در موقع برداشتن مهر و موم صورت ریز آنچه از ترکه مهر و موم شده مطابق ترتیب مذکور در تحریر ترکه برداشته خواهد شد و اگر تنظیم صورت ریز ترکه در یک جلسه تمام نشود در آخر هر جلسه آن قسمتی از ترکه که مهر و موم آن برداشته شده مجدداً مهرو موم می‌شود. (ماده ٢٠٢ قانون امور حسبی)

‌* اگر در ضمن ترکه اشیاء یا نوشتجاتی متعلق به غیر باشد و صاحبان آنها استرداد آن را درخواست نمایند باید به کسی که حق گرفتن اشیاء‌ و نوشتجات را دارد رد شود و هرگاه صاحبان اشیاء و نوشتجات حاضر نباشند اشیاء و نوشتجات نامبرده حفظ می‌شود تا به صاحبان آنها رد شود. (ماده ٢٠٣ قانون امور حسبی)

تحریر ترکه چیست؟

تحریر ترکه یعنی تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی.

ماده ٢٠٦ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

مقصود از تحریر ترکه تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است.

درخواست تحریر ترکه از آخرین دادگاه عمومی محل اقامت متوفی بعمل می آید و اگر متوفی در ایران اقامتگاه نداشته باشد با دادگاهی است که آخرین محل سکونت متوفی در آنجا بوده است و هرگاه متوفی اقامتگاه یا محل سکونت در ایران نداشته باشد، با دادگاهی است که ترکه در آنجا واقع است و اگر اموال غیرمنقول در حوزه های مختلف باشند، دادگاهی صالح است که قبلاً اقدام به تحریر ترکه کرده است.

اگر تمام یا قسمتی از اموال متوفی در حوزه دادگاهی غیر از دادگاه صالح باشد، دادگاهی که اموال در حوزه آن دادگاه است، اقدامات راجع به حفظ اموال متوفی را از قبیل مهرو موم بعمل آورده و رونوشت صورت مجلس عملیات خود را به دادگاهی برای رسیدگی به امور ترکه صالح است، میفرستد.

نکات مهم در انجام تحریر ترکه

الف) درخواست کنندگان تحریر ترکه

درخواست تحریر ترکه از ورثه یا نماینده قانونی و وصی برای اداره اموال پذیرفته می شود.

طلبکار متوفی نمی تواند درخواست تحریر ترکه را نماید.

ماده ٢٠٨ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"امین غائب و قیم محجور باید در ظرف ده روز از تاریخ تعیین و ابلاغ سمت نامبرده به آنها در صورتی که ترکه تحریر نشده باشد‌ درخواست تحریر ترکه نمایند."

‌ماده ٢٠٩ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"در صورتی که سهم محجور از ترکه متوفایی قبل از تعیین قیم معین نشده باشد قیم باید به محض انتصاب خود درخواست تحریر ترکه نماید و همچنین است در صورتی که پس از تعیین قیم سهمی از ترکه متوفایی به محجور برسد."

ب) نحوه انجام تحریر ترکه

‌ماده ٢١٠ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

دادگاه بخش برای تحریر ترکه وقتی را که کمتر از یک ماه و بیش از سه ماه از تاریخ نشر آگهی نباشد معین کرده و در یکی از روزنامه های‌ کثیرالانتشار آگهی می‌دهد که ورثه یا نماینده قانونی آنها بستانکاران و مدیونین به متوفی و کسان دیگری که حقی بر ترکه متوفی دارند در ساعت و روز معین در دادگاه برای تحریر ترکه حاضر شوند.

‌علاوه بر آگهی فوق برای هر یک از ورثه یا نماینده قانونی آنها و وصی و موصی‌له اگر معین و در حوزه دادگاه مقیم باشند برای حضور در وقت مقرر احضاریه فرستاده می‌شود.

مطلب مرتبط: نحوه ابطال وصیت نامه در دادگاه

‌ماده ٢١١ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"هرگاه میزان ترکه کمتر از یک هزار ریال باشد آگهی مذکور در ماده فوق لازم نیست و دادگاه وقتی را برای تحریر ترکه معین کرده و به‌ اشخاص ذینفع که معلوم و در حوزه دادگاه مقیم باشند اطلاع می‌دهد."

ماده ٢١٢ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"غیبت اشخاصی که احضار شده‌اند مانع از تحریر ترکه نخواهد بود."

ماده ٢١٣ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

برای تحریر ترکه صورتی از ترکه برداشته می‌شود و این صورت باید مشتمل بر امور زیر باشد:

1. توصیف اموال منقول با تعیین بهای آن.
2. تعیین اوصاف و وزن و عیار نقره و طلا آلات.
3. مبلغ و نوع نقدینه.
4. بهاء و نوع برگهای بهادار.
5. اسناد با ذکر خصوصیات آنها.
6. نام رقبات غیرمنقول.

یکی از مواردی که باید در تحریر ترکه بررسی شود، ارزیابی اموال منقول است.

اگر وراث در تعیین ارزیاب با یکدیگر توافق نکنند، قاضی دادگاه میتواند یک نفر را که مورد اعتماد اوست، بعنوان ارزیاب انتخاب نماید.

همچنین یکی دیگر از مواردی که باید در تحریر ترکه رعایت شود، تعیین مطالبات و دیون متوفی است که در صورت ترکه نوشته می شود که مورد تردید و تکذیب واقع شود، در صورت ترکه ذکر نمی شود بلکه باید از طریق دادگاه صالح مورد ادعا طلب یا بدهی باید رسیدگی شود.

بیشتر بخوانید: نمونه دادخواست اثبات صحت وصیت نامه

ویژگی های صورت مجلس تحریر ترکه

در موقع تحریر ترکه صورت مجلسی برداشته می‌شود که مشتمل بر امور زیر باشد:

1. نام و سمت متصدی تحریر ترکه.
2. نام و مشخصات کسانی که احضار شده و کسانی که حاضر شده‌اند.
3. محلی که تحریر ترکه در آنجا صورت می‌گیرد.
4. اظهارات اشخاص راجع به دارایی و بدهی و ترکه متوفی.
5. نام و مشخصات کسی که اسناد و اموال به او داده می‌شود. (ماده ٢١٦ قانون امور حسبی)

در مدت زمانی که ترکه تحریر میشود هرگونه تصرفی در آن ممنوع است مگر تصرفاتی که قانوناً بلا اشکال می باشند.

اگر متوفی دارای وجه نقد باشد، هزینه لازم برای اداره و تحریر ترکه از وجه نقد او برداشت میشود اما اگر وجه نقد نداشته باشد با نظر قاضی دادگاه بعضی از اموال او که مصلحت اقتضا کند، بفروش رسانده شده و از پول آن هزینه های ضروری و لازم پرداخت می گردد.

ماده ٢٢٠ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"مرور زمان نسبت به مطالبات متوفی در مدت تحریر ترکه جاری نمی‌شود."

ماده ٢٢١ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"دعاوی راجعه به ترکه یا بدهی متوفی در مدت تحریر ترکه توقیف می‌شود ولی به درخواست مدعی ممکن است خواسته تأمین شود."

ماده ٢٢٣ قانون امور حسبی مقرر میدارد:

"هرگاه در موقع تحریر ترکه اختلافی بین ورثه راجع به اداره ترکه باشد دادگاه سعی می‌کند که اختلاف آنها به طریق مسالمت مرتفع شود والا به درخواست یکی از ورثه کسی را از ورثه یا غیر آنها برای حفظ ترکه موقتاً معین می‌نماید."