اهدای جنین چیست؟ نحوه انجام آن چگونه است؟

مفهوم حقوقی اهدای جنین

اهدای جنین یکی از شیوه‌های رفع مشکل نداشتن فرزند می‌باشد که مورد حمایت قانونگذار نیز قرار گرفته است و مطابق با آن، زوج‌های واجد شرایط بصورت داوطلبانه اقدام به انتقال و واگذاری رایگان یک یا چند جنین (اهدای اسپرم و تخمک)، وفق موازین قانونی، به مراکز تخصصی درمان ناباروری، می‌نمایند تا برای انتقال به زوج‌های متقاضی مورد استفاده قرار گیرد (مستنبط از ماده 1 آیین‌نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور). مساله مهم و حائز اهمیت آن است که اهدای جنین حتما می‌بایست با موافقت و رضایت کتبی زوج‌های اهداکننده صورت پذیرد. ناگفته نماند که انجام این کار فقط در مراکز تخصصی درمان ناباروری با احراز هویت اهداکنندگان و به نحو کاملاً محرمانه و قانونی انجام می‌شود (مستنبط از ماده 3 آیین‌نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور). در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص اهدای جنین و‌ نحوه انجام آن پرداخته شود.

شرایط اهدا گیرندگان و متقاضیان جنین

در وهله اول متقاضیان دریافت جنین (زوجین نابارور) می‌بایست درخواست خود را بصورت مشترک (زن و مردی که با هم رابطه زوجیت ندارند و یا زنان بیوه و مجرد نمی‌توانند این درخواست را مطرح نمایند.) تسلیم دادگاه خانواده نمایند (رسیدگی به این دعوا وفق بند 17 ماده 4 قانون حمایت خانواده در صلاحیت دادگاه خانواده می‌باشد). دادگاه رسیدگی‌کننده، مکلف است که بررسی نماید آیا زوجین دارای شرایط مقرر قانونی مندرج در ماده 2 قانون اهدا جنین به زوجین نابارور، اعم از آنکه اعتیاد به مواد مخدر نداشته باشند، دارای سلامت اخلاقی باشند، تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند و ... می‌باشند یا خیر. در صورت احراز شرایط فوق‌الاشاره، دادگاه مجوز دریافت جنین را صادر خواهد نمود. ذکر این نکته حائز اهمیت است که فقط زوجینی که عقد نکاح آنها دائمی می‌باشند می‌توانند برای دریافت جنین اقدام نمایند چراکه مساله استمرار و دوام رابطه زوجیت در این مورد نیز بسیار حائز اهمیت می‌باشد.

نحوه ارائه درخواست دریافت جنین اهدایی به دادگاه

همانگونه که پیش‌تر نیز عرض گردید، دادگاه صالح جهت تقدیم درخواست اهدای جنین، دادگاه خانواده محل سکونت زوجین یا محل اقامت آنان می‌باشد. 
ذکر این نکته حائز اهمیت است که زوجین جهت طرح این تقاضا در قالب یک درخواست (بدون تقدیم دادخواست) اقدام می‌نمایند فلذا به صرف تقدیم یک درخواست، موضوع قابل انجام است چراکه این موضوع (دریافت جنین) در زمره امور ترافعی نمی‌باشد. زوجین متقاضی می‌بایست کپی برابر با اصل شناسنامه و عقدنامه خویش، هم‌چنین مدارک پزشکی که نشان‌دهنده ناباروری آنان است بانضمام گواهی عدم اعتیاد و عدم بیماری را ضمیمه درخواست خود نمایند. دادگاه ضمن بررسی مدارک ارائه شده، جهت اطمینان بیشتر از صحت و سقم آن، می‌تواند زوجین را برای انجام آزمایشات بیشتر به پزشکی قانونی ارجاع دهد. النهایه چنانچه با بررسی‌های دادگاه مشخص شود که زوجین دارای صلاحیت دریافت جنین می‌باشند، طی دستوری به یکی از مراکز درمانی ناباروری آنان را جهت دریافت جنین و انجام مراحل قانونی معرفی می‌نماید.

نکات حقوقی مهم در خصوص اهدای جنین

1- یکی از مسائل مهمی که در ارتباط با طفلی که در نتیجه اهدای جنین بدنیا می‌آید، مطرح می‌شود آن است که آیا او منتسب به والدین اهداکننده (اسپرم و تخمک) خواهد بود یا والدین متقاضی دریافت جنین. برخی از حقوقدانان بر این باورند که ملاک اصلی و تعیین‌کننده این موضوع، یعنی الحاق نسب میان طفل و شخص دیگر، پیدایش طفل از نطفه او می‌باشد. بنابراین طبق موازین قانونی موجود، فقط زنا، مانع تحقق نسب مشروع است. ناگفته نماند که مقنن در ماده 1 قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، به این موضوع اشاره نموده و بیان داشته است که جنین از نطفه زن و شوهر شرعی و قانونی تشکیل می‌شود فلذا طفل بدنیا آمده متعلق به صاحبان نطفه می‌باشد و هیچ ارتباطی با زن و مرد متقاضی جنین ندارد.

2- رابطه وراثت میان کودک و والدین ژنتیکی او برقرار می‌شود به شرط آنکه کودک در زمان فوت مورث خود، در قید حیات باشد. ناگفته نماند که در فرضی که نطفه در زمان فوت مورث‌ تشکیل شده باشد نیز طفل از ارث بهره‌مند خواهد شد به شرط آنکه زنده بدنیا بیاید فلذا در صورت انجام عمل تلقیح بعد از فوت مورث، اعم از آنکه در محیط آزمایشگاه باشد یا در رحم مادر جایگزین، رابطه توارث برقرار نخواهد شد چراکه ماترک با فوت مورث به ورثه‌ای منتقل می‌شود که در زمان فوت او در قید حیات باشند.

3- پرداخت نفقه طفل متولد شده از اهدای جنین، مستنبط از ماده 3 قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، بر عهده زوجین اهدا گیرنده است. نکته مهم و قابل توجه آن است که این تکلیف قانونی (پرداخت نفقه) فقط برای زوجین اهدا گیرنده مقرر شده است و ارتباطی با خویشاوندان آنها ندارد. بنابراین پرداخت نفقه طفل متولد شده از اهدای جنین در وهله اول بر عهده زوج متقاضی است و در صورتی که او تمکن مالی لازم را نداشته باشد، پرداخت نفقه بر عهده زوجه متقاضی خواهد بود.

4- حضانت طفل متولد شده از طریق اهدای جنین با زوجین اهدا گیرنده می‌باشد و زوجین اهداکننده هیچ مسئولیتی در این خصوص ندارند. نکته قابل توجه آن است که طفل بدنیا آمده از طریق اهدای جنین، فرزند واقعی و حقیقی زوجین اهداکننده است و تمامی آثار قانونی و شرعی در خصوص ارث، ولایت و نسب میان آنان جاری می‌شود اما کودک متولد شده از طریق اهدای جنین، فرزند حکمی زوجین اهدا گیرنده تلقی می‌شود و فقط آثار قانونی در خصوص نفقه، احترام، تربیت و نگهداری میان آنان برقرار می‌شود. (مستنبط از ماده 3 قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور)

5- از آنجایی که کودک‌ متولد شده از طریق اهدای جنین، منتسب به زوجین اهداکننده است و رابطه توارث‌ میان آنان برقرار است (رابطه خویشاوندی نسبی)، فلذا نکاح میان طفل با زوجین اهداکننده و یا فرزندان آنها (خواهر یا برادر طفل متولد شده از طریق اهدای جنین) حرام می‌باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که با انتقال جنین به رحم مادر متقاضی و پرورش جنین، مسئولیت مراقبت و نگهداری از وی بر عهده زوجین اهدا گیرنده است حال ممکن است این سوال مطرح گردد که آیا میان طفل با مادر متقاضی و اقربای او در این فرض نیز حرمت نکاح ایجاد می‌شود یا خیر. در پاسخ به این سوال می‌توان اینگونه بیان نمود که حتی اگر مادر متقاضی به میزان مندرج در ماده 1046 قانون مدنی به کودک شیر داده باشد میان آنان حرمت رضاعی ایجاد نخواهد شد چراکه صاحب شیر، شوهر او نیست و کودک با آنان نسبتی ندارد فلذا ازدواج کودک با او و شوهرش و اقربای او صحیح است هر چند که عرف اساساً چنین ازدواجی را نمی‌پسندد.