نکات اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

نکات اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

زمانی که خواهان دعوا، جهت احقاق حق خویش، قصد طرح دادخواست در محاکم حقوقی را دارد می‌بایست با توجه به خواسته خویش، مبلغی را تحت عنوان هزینه دادرسی پرداخت نماید. حال اگر وی در زمان طرح دعوی بنابه دلایلی اعم از عدم توانایی مالی در پرداخت و یا عدم دسترسی به اموال خویش، قادر به پرداخت هزینه دادرسی نباشد، می‌تواند خواسته اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را نیز در دادخواست خویش مطرح نماید. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل به بیان نکات اعسار از پرداخت هزینه دادرسی پرداخته شود.

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

نکات اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

1- مطابق با ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی، اعسار در  زمره یک ادعا محسوب می‌شود، بنابراین مدعی اعسار (خواهان دعوا) مکلف است که با ارائه دلایل، ادعای خود را ثابت نماید. فی‌الواقع وی در وهله اول می‌بایست عدم کفایت دارایی خود را نسبت به پرداخت هزینه دادرسی براساس هزینه‌های متعارف زندگی خویش مانند خوراک، پوشاک، مسکن و ... ثابت کند.

نکته مهم و قابل توجه آن است که حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی فقط در همان پرونده اجرا می‌شود و خواهان نمی‌تواند در پرونده‌های دیگر خود، بدان حکم استناد کند حال اگر خواهان دعوا بعد از پذیرش اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، دعوای دیگری ضمن دعوای اصلی خود مانند جلب ثالث، مطرح نماید، می بایست مجدداً در آن پرونده نیز ادعای اعسار خود را مطرح کند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که معافیت ناشی از پرداخت هزینه دادرسی شامل مرحله تجدیدنظر و اعاده دادرسی نیز می شود.

2- در فرضی که خواهان دعوا ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح نموده و اعسار وی پذیرفته شود اما در حین دادرسی فوت کند، مطابق با ماده 510 قانون آیین دادرسی مدنی ورثه وی حق نخواهند داشت که از اعسار او بهره ببرند و مکلف‌اند که هزینه دادرسی را پرداخت نمایند مگر آنکه آنها نیز مدعی اعسار باشند و ادعای خود را در محکمه ثابت کنند.

3- در فرضی که فردی تقاضای تجدیدنظر یا واخواهی از حکم صادره را خارج از مهلت مطرح نموده باشد اما دارای عذرموجه باشد و همراه با اعتراض خود نسبت به حکم صادره، تقاضای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را هم مطرح نموده باشد، در این حالت در خصوص آنکه آیا دادگاه می‌بایست در ابتدا در خصوص اعسار اظهارنظر نماید و یا در خصوص قبول واخواهی یا تجدیدنظر خواهی، دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است. عده ای معتقدند که تا زمانی که دادگاه در خصوص اعسار، تعیین تکلیف ننموده باشد، نمی‌تواند درباره قبولی یا رد واخواهی یا تجدیدنظر خواهی اعلام نظر نماید چراکه دادگاه زمانی می‌تواند به اصل موضوع رسیدگی کند که دادخواست، نقصی نداشته باشد (عدم پرداخت هزینه دادرسی). اما در مقابل عده ای دیگر معتقدند که دادگاه در وهله اول می‌بایست در خصوص قبولی واخواهی یا تجدیدنظر خواهی اعلام نظر کند و بعد از آن در خصوص اعسار چراکه اظهارنظر درباره قبولی یا رد واخواهی یا تجدیدنظر خواهی، اعلام نظر راجع به اصل دعوا نیست که پرونده پس از رفع نقص، به نظر قاضی برسد.

در مجموع با توجه به قوانین و مقررات جاری، به نظر می‌رسد که در فرضی که دادخواست خارج از مهلت واخواهی یا تجدیدنظر خواهی همراه با عذرموجه مطرح شده باشد، دادگاه می‌بایست بدواً به این ادعا (ادعای عذرموجه) رسیدگی نموده و قرار مقتضی را صادر کند و با صدور قرار قبولی دادخواست، رفع نواقص احتمالی دادخواست (=اعسار از پرداخت هزینه دادرسی) نیز انجام می‌گیرد.

4- گاهی اوقات ممکن است که خوانده یا تجدیدنظر خوانده دعوا در فرضی که خواهان یا تجدیدنظر خواه دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح نموده است، برای آنکه از اطاله دادرسی ممانعت بعمل آید، درخواست پرداخت هزینه دادرسی آن مرحله را داشته باشد. در ارتباط با این موضوع که آیا وی می‌تواند این اقدام را انجام دهد یا خیر عده ای معتقدند که وفق ماده 267 قانون مدنی پرداخت دین دیگری بدون اجازه او ممکن است اما عده‌ای دیگر از حقوقدانان معتقدند که خوانده یا تجدیدنظر خوانده دعوا حق انجام این کار را ندارد چراکه حتی با پرداخت هزینه دادرسی از ناحیه او، باز هم دادگاه باید به دعوای اعسار رسیدگی کند چراکه وفق ماده 513 قانون آیین دادرسی مدنی، صدور حکم اعسار منحصر به معافیت از هزینه دادرسی نیست و پرداخت حق الوکاله را هم شامل می‌شود. در مجموع بنظر می‌رسد نظر دوم دارای ارجحیت بیشتری باشد ناگفته نماند که اداره حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۲/۴۰ مورخ 30-02-1402 نظریه اول را پذیرفته است.

5- نکته مهم و قابل توجه در خصوص صدور حکم مبنی بر اعسار از پرداخت هزینه دادرسی آن است که وفق ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی صدور این حکم، معافیت موقت از پرداخت را برای مدعی اعسار به همراه دارد و چنانچه حکم اصل دعوا به نفع او صادر شود، در زمان اجرای حکم، هر زمان که از اعسار خارج شود می‌بایست هزینه دادرسی از وی وصول شود هر چند که در رویه قضایی این مورد کمتر به چشم می‌خورد. حال اگر حکم به نفع معسر صادر نشود، او حتی در صورت رفع عسرت نیز تکلیفی به پرداخت هزینه دادرسی نخواهد داشت. 

شایان ذکر است که اگر ادعای اعسار خواهان دعوا پذیرفته شود، او نمی‌تواند ضمن دادخواست خود، مطالبه خسارت دادرسی از جمله هزینه دادرسی را مطرح کند چراکه وی هزینه ای نپرداخته است.

6- برخی از اشخاص یا نهادها وفق قانون از پرداخت هزینه دادرسی معاف می‌باشند این اشخاص اعم از شرکت عمران شهرهای جدید، بنیاد مستضعفان، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، صندوق تامین خسارت‌های بدنی، افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره)، سازمان تامین اجتماعی، سازمان حج، اوقاف و امور خیریه و ... می‌باشند.

بیشتر بخوانید: نمونه رای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی با وجود داشتن وکیل دادگستری

7- زمانی که خواهان دعوا قصد طرح ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را دارد اما مبلغ خواسته در زمان تقدیم دادخواست مشخص نباشد، چند دیدگاه وجود دارد عده ای معتقدند که محاکم می‌بایست بعد از احراز صحت ادعای خواهان و پس از ارائه نظر کارشناس، در ضمن صدور رای قید نمایند که خواهان می‌بایست هزینه دادرسی را در مرحله اجرای احکام پرداخت کند اما عده ای دیگر معتقدند که با وصول نظر کارشناس پیش از صدور حکم، می‌بایست خواهان ظرف ده روز هزینه دادرسی را پرداخت کند. نظریه دیگر آن است که دادگاه باید قبل از صدور حکم مبلغ خواسته را تعیین نموده و بدون دریافت آن رای را صادر کند و بعد از صدور حکم، هزینه دادرسی پرداخت شود هم چنین میتوان از محل محکوم به نیز هزینه دادرسی را برداشت نمود یا در صورت شناسایی اموال محکوم له به میزان هزینه دادرسی توقیف و وصول شود.