تبدیل تعهد بعنوان یکی از اسباب سقوط تعهدات

تبدیل تعهد بعنوان یکی از اسباب سقوط تعهدات

مطابق با قوانین و مقررات وضع گردیده از سوی مقنن، هر تعهدی که مطابق با قرارداد یا بموجب قانون، میان طرفین شکل بگیرد (مانند تعهد خریدار به پرداخت ثمن معامله) بر ذمه متعهد باقی خواهد بود مگر آنکه اجرا گردد یا به یکی از اسباب ذیل از میان رفته باشد و مدعی سقوط، آن را نیز به اثبات رسانده باشد. مستند به ماده 264 قانون مدنی، اسباب سقوط تعهدات عبارتند از: وفای به عهد، اقاله، ابراء، تبدیل تعهد، تهاتر و مالکیت فی الذمه. در این مقاله سعی می گردد در ارتباط با تبدیل تعهد بعنوان یکی از اسباب سقوط تعهد به تفصیل پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: الزام به انجام تعهد به چه معناست؟

تبدیل تعهد چیست؟

تبدیل تعهد یکی از اسباب سقوط تعهدات می باشد. تبدیل تعهد از طریق انعقاد قرارداد جدیدی حاصل می شود که تعهدات قبلی را ساقط و تعهدات جدیدی را جایگزین آن می کند. بنابراین، کلیه اشخاصی که در قرارداد اول دخیل بوده اند باید در تبدیل تعهد نیز مشارکت نمایند. قرارداد جدید باید کلیه شرایط لازم برای صحت را داشته باشد. بطور مثال اگر توافق طرفین قرارداد مبنی بر رنگ کردن ساختمان باشد با تبدیل تعهد، آن تعهد را به انجام گچ کاری ساختمان تبدیل می نمایند. یا چنانچه کسی متعهد باشد که هزار کیلو گندم به طرف دیگر تسلیم نماید، طرفین می توانند به موجب قرارداد دیگری توافق نمایند که به جای گندم، جو تحویل شود. نکته قابل توجه آنست که تبدیل تعهد با توافق طرفین صورت می گیرد و مانند سایر قراردادها نیاز به قصد، رضا و اهلیت طرفین قرارداد دارد. قانونگذار در ماده 292 قانون مدنی طرق مختلف تبدیل تعهد را بیان نموده است. ماده 292 قانون مدنی بیان داشته است:

"تبدیل تعهد در موارد ذیل حاصل می شود:

1. وقتی که متعهد و متعهدله به تبدیل تعهد اصلی به تعهد جدیدی که قائم مقام آن می شود به سببی از اسباب تراضی نمایند در این صورت متعهد ‌نسبت به تعهد اصلی بری می شود.

2. وقتی که شخص ثالث با رضایت متعهدله قبول کند که دین متعهد را ادا نماید.

3. وقتی که متعهدله مافی‌الذمه متعهد را به کسی دیگر منتقل نماید."

بیشتر بخوانید: تهاتر چیست و چه نکات قانونی را باید درباره آن بدانیم؟

1) تبدیل تعهد بنا به اعتبار تبدیل سبب یا موضوع تعهد

در این قسم از تبدیل تعهد، طرفین تعهد تغییر نمی نمایند اما بنا به توافق، موضوع یا سبب تعهد تبدیل می شود. تبدیل تعهد از طریق تبدیل موضوع تعهد، زمانی مصداق دارد که تعهد قبلی ساقط و تعهد جدید جایگزین آن شود. پرواضح است که اضافه یا کم شدن تعهد، تبدیل تعهد نمی باشد. بطور مثال در تعهد به پرداخت ارز، توافق شود که معادل آن ریال پرداخت شود. در مواردی که شک وجود داشته باشد بین تحقق یا عدم تحقق تبدیل تعهد، اصل بر عدم تحقق تبدیل تعهد و استصحاب تعهد پیشین می باشد بطور مثال صرف ارائه سفته به طلبکار به منزله تبدیل تعهد نیست چراکه فقط وسیله پرداخت اضافه شده است مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.

در تبدیل تعهد از طریق تبدیل سبب تعهد، هر چند ظاهراً تعهد جدید همان تعهد سابق است اما با تدقیق در آن مشخص می گردد که به جهت تبدیل سبب، تعهد جدید متفاوت از تعهد سابق می باشد. سبب تعهد می تواند بصورت عمل یا واقعه حقوقی باشد بطور مثال فردی از جهت سبب تعهد بابت ثمن معامله به فروشنده بدهکار باشد، طرفین توافق نمایند که آن وجهی که فرد به فروشنده بدهکار بوده، بابت قرض به او باشد در اینصورت تبدیل تعهد از طریق تبدیل سبب تعهد حادث شده است. در این مثال بر تعهد جدید احکام قرض جاری خواهد شد نه احکام تسبیب یا بیع.

2) تبدیل تعهد از طریق تبدیل متعهد

این قسم از تبدیل تعهد زمانی مصداق دارد که شخص ثالثی با رضایت متعهدله، قبول می کند که تعهد متعهد را ادا نماید در اینصورت تعهد متعهد ساقط شده و شخص ثالث تعهد او‌ را بر عهده می گیرد. در این وضعیت اطلاع یا عدم اطلاع متعهد اصلی تاثیری ندارد (موضوع ماده 267 قانون مدنی). بند 2 ماده 292 قانون مدنی به جای اشاره به سقوط تعهد، از دین متعهد یا همان انتقال تعهد صحبت کرده است. برخی از حقوقدانان معتقدند که این بند، اشاره به این دارد که نظام حقوقی ما همچنان معتقد به تفکیک میان تبدیل تعهد و‌ انتقال تعهد است اما برخی دیگر معتقدند که قانونگذار با ذکر این بند در مقام بیان بوده و تعمداً با ذکر این عبارت بدنبال آن بوده که این تفکیک سنتی را از میان ببرد. در انتقال دین که ممکن است ارادی یا قهری باشد، همان دین یا همان اوصاف به فرد دیگری منتقل می شود.

3) تبدیل تعهد از طریق تبدیل متعهدله

در این قسم از تبدیل تعهد، متعهدله که از متعهد طلبکار است، می خواهد بجای وی، به شخص دیگری طلبکار شود. در این قسم تبدیل تعهد، به سه اراده انشائی جهت تحقق تبدیل تعهد مزبور نیاز است: اول اراده متعهدله که حق خود را ساقط می نماید. دوم اراده متعهد که در مقابل شخص جدید مدیون می شود؛ و سوم اراده متعهدله جدید که طلبکار می شود. در صورت تحقق هر سه اراده فوق، تعهد سابق ساقط و تعهد جدید جایگزین می گردد.

نکته قابل توجه آنست که این قسم تبدیل تعهد نمی بایست با انتقال طلب اشتباه گرفته شود چراکه با تبدیل تعهد، تعهد سابق ساقط شده و تعهد جدید جایگزین می شود اما در انتقال طلب، همان طلب با همان اوصاف موجود به منتقل الیه انتقال پیدا می کند. مورد دیگر آنکه تبدیل تعهد نیاز به رضایت سه نفر دارد (متعهد، متعهدله سابق، متعهدله جدید) اما انتقال طلب، بدون رضایت مدیون انجام می گیرد.

بیشتر بخوانید: نحوه مطالبه طلب در دادگاه حقوقی به چه صورت است؟

شرایط لازم جهت تحقق تبدیل تعهد

از آنجا که تبدیل تعهد، یک قرارداد است اصولا از شرایط عمومی انعقاد قرارداد نظیر قصد، رضا و اهلیت و غیره باید برخوردار باشد اما مستلزم داشتن شرایط ویژه این قرارداد نیز می باشد. جهت تحقق تبدیل تعهد می بایست شرایط ذیل موجود باشد:

الف) وجود داشتن یک تعهد صحیح سابق

یکی از شرایط اساسی جهت تحقق تبدیل تعهد، وجود تعهد سابق پیشین است چراکه اگر تعهدی باطل باشد، اساساً تعهدی وجود ندارد که تعهد جدید جایگزین آن شود. چراکه تبدیل تعهد ماهیت معوض داشته و فقدان تعهد پیشین، تبدیل تعهد را باطل می نماید. مهم آن است که تعهد سابق، تعهدی صحیح باشد اعم از آنکه معوض، موجل، معلق و … باشد.

ب) ایجاد شدن تعهدی جدید

مطابق با توضیحات فوق علاوه بر آنکه تعهد سابق می بایست صحیح بوده باشد، تعهد جدید هم لازم است که صحیح باشد. بطور مثال اگر تعهد جدید دادن ارز معادل آن باشد اما در زمان انجام تبدیل تعهد، مبادلات ارز، ممنوع باشد در اینصورت تبدیل تعهد اتفاق نخواهد افتاد. نکته مهم دیگر آنکه جهت تبدیل تعهد حتما می بایست حداقل یکی از ارکان تعهد جدید با تعهد سابق تفاوت داشته باشد بطور مثال تعهد ساخت یک کارگاه به تعهد ساخت یک خانه تبدیل شود. فی الواقع می بایست تغییرات، تغییراتی اساسی باشد تا تبدیل تعهد رخ دهد و صرف ایجاد تغییراتی مانند تغییر مدت قرارداد، تبدیل تعهد نمی باشد.

ج) هدف و قصد ایجاد تبدیل تعهد

جهت تحقق تبدیل تعهد حتما لازم است که طرفین قصد ایجاد تبدیل تعهد را داشته باشند تا تعهد جدید جایگزین تعهد سابق گردد. نکته مهم آنکه جهت تشخیص ایجاد تبدیل تعهد، حتما می بایست قصد طرفین احراز و اثبات شود. در صورت شک در ایجاد تبدیل تعهد، مدعی که ادعای تبدیل تعهد را دارد، باید ادعای خود‌ را ثابت نماید.

آثار تبدیل تعهد

با ایجاد‌ و تحقق تبدیل تعهد، آثار ذیل محقق می گردد:

اولین اثر تبدیل تعهد، سقوط تعهد سابق و متعاقباً ایجاد تعهد جدید می باشد چراکه در همه اقسام تبدیل تعهد، سقوط تعهد حادث می گردد. (بند 4 ماده 264 و نیز ماده 292 قانون مدنی)

دومین اثر از آثار تبدیل تعهد آنست که تمامی تضامین تعهد سابق از بین می رود. ماده 293 قانون مدنی در این خصوص بیان داشته است:

«در تبدیل تعهد تضمینات تعهد سابق به تعهد لاحق تعلق نخواهد گرفت مگر اینکه طرفین معامله آن را صراحتاً شرط کرده باشند.»

سومین اثر تبدیل تعهد آن است که تمامی اوصاف و عوارض تعهد سابق مانند خیارات، مرور زمان و … از بین می رود و تعهد جدید تابع توافق آخر می باشد. بطور مثال در قرارداد فروش یک تن برنج شرط میشود که فروشنده موظف است ظرف ده روز یک تن برنج هاشمی تحویل خریدار دهد و در صورتی که به تعهد خود ظرف مهلت مقرر عمل ننماید، خریدار می تواند معادله را فسخ کند. سپس طرفین تعهد مزبور را به تعهد دیگری تبدیل می نمایند. حال با توافق طرفین مبنی بر تبدیل تعهد، خیار تخلف از شرط مزبور نیز از بین می رود مگر آنکه طرفین صراحتا یا ضمنا بقای آن خیار را شرط نموده باشند.