اقسام شروط صحیح ضمن عقد کدام‌اند؟ شرایط تحقق آنها چگونه است؟

مفهوم شروط صحیح ضمن عقد

شروط صحیح آن دسته از شروط ضمن عقد می‌باشند که در نتیجه عقد و با توجه به توافق و تراضی طرفین در عقد ذکر می‌گردند بدون آنکه در ماهیت عقد، تغییری ایجاد نمایند. مقنن در قانون مدنی به پیروی از فقه اسلامی، شروطی را که در ضمن عقد آورده می‌شوند را شروط صحیح نام برده که اعم از شرط صفت، شرط نتیجه و شرط فعل می‌باشند که دارای ضمانت اجرای حقوقی‌اند (مستنبط از ماده 234 قانون مدنی). در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص اقسام شروط صحیح ضمن عقد و شرایط تحقق آنها پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: شروط ضمن عقد چیست؟

اقسام شروط صحیح ضمن عقد

همانگونه که در ابتدای مقاله عرض گردید، شروط صحیح ضمن عقد وفق ماده 234 قانون مدنی اعم از شرط صفت، شرط فعل و شرط نتیجه می‌باشند که در ذیل بدان اشاره می‌گردد.

الف) شرط صفت

شرط صفت به شرطی گفته می‌شود که راجع به کمیت یا کیفیت مورد معامله می‌باشد. فی‌الواقع شرط صفت، شرطی است که ممکن است راجع به چگونگی مورد معامله باشد بدان معنا که طرفین، کیفیت خاصی را در خصوص مورد معامله ذکر نمایند. مانند آنکه در فروش یک خودرو قید گردد که سال ساخت خودرو 1403 باشد. گاهی اوقات نیز ممکن است که شرط صفت مربوط به مقدار مورد معامله باشد مانند آنکه در فروش یک خانه شرط شود که مساحت خانه 200 مترمربع باشد.

مستنبط از ماده 235 قانون مدنی اگر در ضمن عقد شرط شده باشد که مورد معامله دارای صفت خاصی باشد اما بعد از عقد مشخص شود که دارای آن صفت نیست، کسی که شرط به نفع او شده است، می‌تواند معامله را فسخ نماید. آن‌چنان که مقنن در ماده 355 قانون مدنی مقرر داشته است که اگر بعد از فروش یک ملکی که به شرط داشتن مساحت معینی معامله شده است مشخص شود که مساحت ملک، کمتر از مقدار شرط شده است، خریدار حق فسخ معامله را خواهد داشت و اگر مشخص شود که مساحت ملک، بیشتر از مقدار شرط شده است، بایع حق فسخ معامله را خواهد داشت. 
ذکر این نکته حائز اهمیت است که اگر صفتی در عقد ذکر شده باشد که وصف ذاتی و اساسی مورد معامله باشد که بدون وجود آن، قرارداد منعقد نمی‌شده است، فقدان آن صفت، وفق ماده 200 قانون مدنی، باعث بطلان عقد خواهد شد.

مطلب مرتبط: شروط باطل کننده عقد کدامند؟

ب) شرط نتیجه

شرط نتیجه به شرطی گفته می‌شود که طی آن تحقق امری در خارج شرط شود. در این شرط، نتیجه یکی از اعمال حقوقی به صرف شرط کردن در عقد بدون آنکه احتیاج به مورد دیگری باشد، بدست می‌آید (مستنبط از ماده 236 قانون مدنی)؛ مانند آنکه در ضمن عقد ازدواج، شرط می‌نمایند که زوجه، وکالت در طلاق داشته باشد.

در شرط نتیجه با وقوع عقد اصلی و شرط ضمن آن، نتیجه نیز محقق می‌گردد و نیازی به ایجاب و قبول جداگانه برای تحقق آن وجود ندارد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که شرط نتیجه زمانی دارای اعتبار خواهد بود که تحقق آن نتیجه، نیازمند سبب خاصی نباشد و به محض شرط شدن در قرارداد، در عالم واقع محقق شود و الّا شرط نتیجه باطل خواهد شد. اما اگر شرط نتیجه درج شده در قرارداد، برای تحقق، نیازمند سبب خاصی نباشد اما برخی از شرایط لازم جهت حصول شرط در ضمن عقد وجود نداشته باشد، عقد اصلی بدون شرط نتیجه واقع می‌شود و کسی که شرط به نفع او شده است این اختیار را خواهد داشت تا جهت رفع ضرر از خود، قرارداد اصلی را فسخ نموده و یا آنکه آن را بدون شرط قبول نماید. (مستنبط از ماده 240 قانون مدنی)

ج) شرط فعل

شرط فعل به شرطی گفته می‌شود که انجام یا عدم انجام کاری بر یکی از طرفین یا بر شخص ثالثی درج شده باشد. بطور مثال در ضمن انجام معامله‌ای شرط می‌شود که یکی از طرفین یا شخص ثالثی، خانه‌ای را برای طرف دیگر بسازد. شرط فعل می‌تواند ایجابی (مثبت) یا سلبی (منفی) باشد. چنانچه مشروط‌علیه از انجام شرط تخلف نماید، مشروط‌له این اختیار را خواهد داشت تا به دادگاه صالح مراجعه نموده و الزام مشروط‌علیه به ایفای تعهد را تقاضا نماید تا دادگاه با بررسی و احراز موضوع، حکم به انجام شرط را صادر نماید. (وفق ماده 237 قانون مدنی)

در فرضی که مشروط‌علیه علی‌رغم صدور حکم مبنی بر انجام شرط فعل و متعاقباً صدور اجراییه از انجام شرط تخلف کند، چنانچه شرط فعل درج شده در قرارداد، معطوف به شخص مشروط‌علیه نباشد و بتوان توسط فرد دیگری هم آن را انجام داد (مانند نقاشی کردن یک ساختمان)، در این‌صورت بنا بر مندرجات موجود در ماده 238 قانون مدنی و هم‌چنین ماده 47 قانون اجرای احکام مدنی، بنا بر تقاضای ذی‌نفع، فعل توسط فرد دیگری انجام می‌شود و هزینه‌های آن از اموال مشروط‌علیه برداشت می‌گردد. اما اگر شرط فعل مندرج در قرارداد در زمره شروطی باشد که فقط معطوف به شخص مشروط‌علیه باشد که نتوان آن را توسط فرد دیگری انجام داد (مانند بافت یک قالی توسط یک بافنده مشهور)، در این‌صورت مشروط‌له بنا بر ماده 239 قانون مدنی اختیار فسخ معامله را خواهد داشت. ناگفته نماند که در این حالت، مشروط‌له این اختیار را هم دارد که قرارداد اصلی را نگه دارد و فقط جبران خسارت ناشی از عدم انجام شرط را خواستار شود.

مطلب مرتبط: شرط فعل و تاثیر عدم اجرای شرط فعل در قرارداد

مصادیق شرط فعل

از مصادیق شرط فعل می‌توان تعهد به دادن رهن یا ضامن و یا انجام فعل توسط شخص ثالث را اشاره نمود. یکی از مصادیق شرط فعل، تعهد به دادن رهن یا ضامن برای دین می‌باشد که مقنن در ماده 241 قانون مدنی بدان اشاره نموده است. در صورتی که در معامله‌ای شرط شود که مشروط‌علیه، مال معینی را به رهن بدهد و آن مال دارای عیب بوده یا تلف شود، مشروط‌له می‌تواند معامله را فسخ کند اما حق مطالبه ارش یا عوض رهن را ندارد چراکه با تلف یا معیوب شدن مال مورد معامله، اجرای شرط و یا اجبار مشروط‌علیه، اقدامی غیرممکن خواهد بود اما اگر بعد از آنکه مشروط‌له، مال مورد نظر را به رهن گیرد، آن مال دارای عیب شده یا تلف شود، او حق فسخ معامله را نخواهد داشت چراکه مشروط‌علیه به تعهد خود عمل نموده است و دلیلی برای فسخ معامله وجود ندارد.

هم‌چنین است اگر در قراردادی ذکر شود که ضامنی داده شود و این شرط انجام نشود، مشروط‌له حق فسخ معامله را خواهد داشت ناگفته نماند که این حق فسخ، منوط به آن است که در ابتدا الزام مشروط‌علیه به انجام شرط از دادگاه خواسته شود و اجبار او به انجام شرط، حاصل نگردد.

یکی دیگر از مصادیق شرط فعل، انجام شرط فعل بر شخص ثالث است و مربوط به زمانی است که انجام یا عدم انجام فعلی بر شخص ثالثی شرط شده باشد. از آنجایی که نمی‌توان شخص ثالث را مجبور به انجام شرط کرد، چراکه تعهد به ضرر شخص ثالث برای او ایجاد تکلیف نمی‌نماید اما اگر شخص ثالث از انجام شرط خودداری کند در صورتی که انجام عمل توسط شخص دیگری ممکن باشد، مشروط‌له می‌تواند انجام شرط را از این طریق بخواهد و اگر شخص دیگری نتواند آن فعل را انجام دهد، مشروط‌له این اختیار را خواهد داشت تا قرارداد را فسخ نموده و یا آنکه مطالبه خسارت نماید.