عناصر تشکیل دهنده جرم کدام‌اند؟

تعریف جرم

جرم به عنوان بنیادین‌ترین مفهوم در قانون مجازات اسلامی، محور اصلی اعمال ضمانت اجراهای کیفری علیه ناقضان نظم عمومی می‌باشد. قانونگذار در ماده 2 قانون مجازات اسلامی به منظور صیانت از ارزش‌های جامعه و حمایت از حقوق و آزادی‌های افراد، تعریفی نسبتاً جامع از جرم ارائه و ارکان تحقق آن را مشخص ساخته است. به دلالت ماده فوق‌الاشاره جرم، هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل است که در قانون برای آن مجازات تعیین گردیده شده است. مطابق با مندرجات موجود در قانون مجازات اسلامی، کلیه جرائم دارای سه جزء عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر معنوی می‌باشند فلذا جرم نیز همانند سایر پدیده‌ها مرکب از اجزای مختلفی می‌باشد که ماهیت آن را تشکیل می‌دهند بنابراین برای تشکیل رفتار مجرمانه وجود عناصر تشکیل دهنده جرم لازم و ضروری می‌باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص عناصر تشکیل دهنده جرم پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: علل موجهه جرم چیست؟ انواع آن کدام است؟

عناصر تشکیل دهنده جرم

همانگونه که در صدر مقاله عرض گردید، هر جرم مرکب از سه عنصر قانونی، مادی و روانی می‌باشد فلذا جهت جرم شناختن هر فعل یا ترک فعلی می‌بایست هر سه عنصر فوق‌الاشاره توأمان وجود داشته باشند. در ذیل به تفکیک در خصوص هر یک از عناصر تشکیل دهنده جرم توضیحات مقتضی بیان می‌گردد.

الف) عنصر قانونی

مطابق با قوانین مدون موجود، هر عملی حتی زشت و ناپسند، تا زمانی که به موجب قانون، مورد تصریح قرار نگرفته و در خصوص آن مجازات تعیین نشده باشد، جرم محسوب نخواهد شد فلذا نخستین شرط تحقق جرم، وجود قانونی است که آن رفتار را جرم شناخته باشد. یکی از اصول مهم در دادرسی‌های کیفری که بر مبنای عنصر قانونی وضع گردیده، اصل قانون بودن جرم و مجازات است که مطابق با آن، هر رفتاری که از نظر عرف و شرع، مذموم و ممنوع بوده و جلوه قانونی یافته است، جرم قلمداد می‌گردد که مرتکب بر مبنای آن رفتار مجرمانه، اعمال مجازات خواهد شد. شایان ذکر است که با پذیرش عنصر قانونی، می‌بایست دو اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری و هم‌‌چنین اصل عطف بماسبق نشدن قوانین کیفری را نیز مورد بررسی قرار داد. اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری زمانی کاربرد دارد که قاضی نتواند به وضوح دلالت متن بر معنای مورد نظر قانونگذار را دریابد فلذا وی می‌بایست با ارائه تفسیری از ماده قانونی، حکم پرونده را استنباط و انشای رای نماید. اما منظور از اصل عطف بماسبق نشدن قوانین کیفری آن است که مفاد و معنای قانون جدیدی را که قانونگذار وضع نموده است را نمی‌توان در ارتباط با رفتارهایی که پیش از تصویب آن قانون، انجام شده‌اند را جاری دانست.

ب) عنصر مادی

بنابر تجویز قانونگذار، صِرف اندیشه مجرمانه، منجر به جرم شناختن عملی نخواهد شد بلکه می‌بایست اندیشه و نیت مجرمانه مرتکب جرم در عالم واقع، ظهور پیدا نماید فلذا تا زمانی که فردی اندیشه مجرمانه خود را در عالم خارج به منصه ظهور نرسانده و آغاز به عملیات اجرایی ننماید، نمی‌توان او را مجرم شناخت. علی‌ایحال تبلور اندیشه و نیت مجرمانه در عالم واقع و فعلیت یافتن آن، همان عنصر مادی جرم می‌باشد. نکته مهم و قابل توجه آن است که انجام رفتار مجرمانه گاهی در قالب فعل انجام می‌گیرد و‌ گاهی ترک فعل. در خصوص آن دسته از رفتارهای مجرمانه که به صورت فعل ارتکاب می‌یابند لازم به توضیح است که گاهی اوقات فعل ارتکابی از سوی مرتکب جرم به گونه‌ای‌ است که دارای آثار فیزیکی و قابل لمس در عالم واقع است مانند زمانی که شخص «الف» با شلیک کردن تیری به شخص «ب» او را به قتل می‌رساند اما گاهی اوقات ممکن است که رفتار مجرمانه و فعل ارتکابی مرتکب جرم، علی‌رغم ایجاد آثار فیزیکی و ملموس بر موضوع جرم، هیچ برخورد مستقیمی با آن نداشته باشد مانند آنکه شخص «الف» حیوان درنده‌ای را به سوی شخص «ب» روانه می‌کند و شخص «ب» در اثر ترس فوت می‌نماید. (مستنبط از ماده 501 قانون مجازات اسلامی)

ناگفته نماند که بعضاً مشاهده می‌گردد که عنصر مادی جرم نه بصورت مستقیم و نه بصورت غیر مستقیم باعث تاثیر فیزیکی و قابل لمس بر موضوع جرم نشده است بطور مثال شخص «الف» برای مدت طولانی شخص «ب» را در اتاقی حبس نموده و آزادی وی را سلب می‌نماید در این شرایط شخص «الف» مرتکب جرم شده است.

ج) عنصر روانی

در خصوص عنصر روانی بعنوان یکی از عناصر تشکیل دهنده جرم می‌بایست بیان گردد که همانگونه که نمی‌توان نیت مجرمانه را به تنهایی و بدون انجام در عالم واقع، جرم قلمداد نمود، طبیعتاً صرف ارتکاب رفتارهای خلاف قانون را چنان‌چه همراه با قصد مجرمانه نباشد، نمی‌توان جرم محسوب نمود. شایان ذکر است که جرائم را از منظر عنصر روانی می‌توان به دسته جرائم عمدی و جرائم غیرعمدی تقسیم نمود. جرائم عمدی به جرائمی گفته می‌شود که همراه با قصد مجرمانه مرتکب جرم باشد اما جرائم غیر عمدی جرائمی می‌باشند که همراه با تقصیر مرتکب جرم است. بنابراین مطابق با متون قانونی موجود و بنا بر نظر اکثریت حقوقدانان عنصر روانی جرائم عمدی اعم است از علم و اراده مرتکب جرم و عنصر روانی جرائم غیر عمدی اعم است از اراده و تقصیر مرتکب جرم.

منظور از علم و اراده مرتکی جرم در تحقق عنصر روانی جرائم عمدی، آگاهی و خواستن وی در ارتکاب فعل مجرمانه می‌باشد مانند زمانی که شخص «الف» با اراده و اختیار خویش استفاده از چاقو اقدام به کشتن شخص «ب» می‌نماید. اما در خصوص علم و تقصیر مرتکب جرم در تحقق عنصر روانی جرائم غیر عمدی می‌توان اینگونه بیان نمود که تقصیر در اصطلاح حقوق جزا به معنای عدول فاحش از رفتار یک انسان متعارف می‌باشد. به دلالت ماده 145 قانون مجازات اسلامی، تحقق جرائم غیرعمدی منوط به احراز تقصیر مرتکب جرم است. تقصیر اعم است از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی.

مساله مهم دیگری که در خصوص عنصر روانی به عنوان یکی از عناصر تشکیل دهنده جرم می‌بایست بیان گردد بحث انگیزه مرتکب در ارتکاب جرم است. انگیزه به آن حالتی گفته می‌شود که فرد را ترغیب به انجام عملی می‌نماید؛ بطور مثال در فرضی که شخص «الف» اقدام به ایجاد مزاحمت برای شخص «ب» می‌نماید و شخص «ج» که ایجاد مزاحمت در مقابل وی صورت گرفته است دست به واکنش زده و اقدام به ضرب و جرح شخص «الف» می‌نماید در این حالت انگیزه شخص «ج» صرفاً حمایت از نوامیس مردم بوده است نه ارتکاب جرم ضرب و جرح.