بررسی خیار غبن در معاملات

مفهوم خیار غبن

غبن یکی از انواع خیارات است و در لغت بمعنای فریب و نیرنگ است در واقع غبن به معنی گول زدن در معامله می باشد خواه در خرید باشد یا در فروش و یا اینکه به قیمت کم خریده شود یا به قیمت گران فروخته شود. خیار غبن در شرایطی پیش می آید که یکی از دو طرف معامله، مورد معامله را بیشتر یا کمتر از قیمت واقعی آن بخرد یا بفروشد. در اصطلاح فقها، غبن، تملیک مال با قیمت گرانتر در صورت جهل طرف معامله است که تملیک کننده را غابن و طرف دیگر را مغبون می گویند.

مطلب مرتبط: نمونه اظهارنامه اعلام مراتب فسخ معامله به جهت غبن فاحش

شرایط اساسی تحقق خیار غبن

ثابت گردیدن خیار به سبب غبن، منوط به تحقق دو شرط می باشد:

شرط اول) جهل مغبون به قیمت واقعی در زمان عقد.

شرط دوم) کاهش یا افزایش قیمت، فراتر از مقدار قابل مسامحه (قابل چشم پوشی) که به اصطلاح، فاحش بودن ثمن المسمی (ثمن درج شده در قرارداد) نسبت به ثمن المثل (ارزش واقعی مورد معامله) است.

مطلب مرتبط: تایید فسخ قرارداد به جهت غبن فاحش

جهل مغبون نسبت به قیمت بازار

یکی از شروط اساسی در تحقق خیار غبن، آگاه نبودن مغبون از ارزش واقعی آن کالاست. نکته مهم در تحقق خیار غبن این است که اصل بر آگاه نبودن مغبون است و مغبون نیازی به آوردن دلیل و اثبات جهل خود ندارد و بعضی از حقوقدانان معتقدند که ادعای جهل به قیمت عادله مبیع از طرف مغبون، بدون دلیل پذیرفته می شود و طرف مقابل می بایستی بوسیله دلیل و مدرک ثابت کند که مدعی، در زمان معامله قیمت واقعی مبیع را می دانسته است. مطابق با ماده ۴۱۸ قانون مدنی، اگر مغبون در حین معامله عالم به قیمت عادله بوده است خیار فسخ نخواهد داشت. زیرا وی با آگاهی از قیمت حقیقی مورد معامله، خود اقدام به ضرر خویش کرده و غبن در این مورد منتفی است.

مطلب مرتبط: نمونه رای رد تقاضای فسخ معامله به جهت غبن

فاحش بودن ثمن المسمی (ثمن درج شده در قرارداد)

به صرف تحقق معامله بیش از ارزش واقعی آن، غبن ایجاد می گردد و هم چنین در پی آن اعمال خیار غبن نیز برای مغبون جاهل نیز ایجاد می شود. در تعریف فاحش بودن میتوان اینگونه بیان نمود که هر چیزی که از اندازه و حد خود تجاوز کند، فاحش می باشد. ملاک تحقق فاحش بودن، تشخیص عرف می باشد (ماده 417 قانون مدنی). در واقع غبن زمانی فاحش محسوب می شود که از آنچه معمولا برای بدست آوردن مثل آن کالا پرداخته میشود، تجاوز کند. میتوان نتیجه گرفت که اگر مقدار کمی، کاهش یا تجاوز قیمت نسبت به عرف داشته باشد، اختیار فسخ وجود ندارد.

مفهوم غبن افحش

در کنار عبارت غبن فاحش، برخی از حقوقدانان از عبارتی به نام غبن افحش نیز استفاده می کنند. غبن افحش زمانی بوجود می آید که اختلاف قیمت به مراتب شدیدتر از وضعیت غبن فاحش باشد.

مستندات قانونی در ارتباط با خیار غبن

ماده ۴۱۶ قانون مدنی

هر یک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن میتواند معامله را فسخ کند.

ماده ۴۱۷ قانون مدنی

غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد.

ماده ۴۱۸ قانون مدنی

اگر مغبون در حین معامله عالم به قیمت عادله بوده است خیار فسخ نخواهد داشت.

بیشتر بخوانید: توقیف عملیات اجرایی ثبت و ابطال اجرائیه ثبت

ماده ۴۱۹ قانون مدنی

در تعیین مقدار غبن شرایط معامله نیز باید منظور گردد.

ماده ۴۲۰ قانون مدنی

خیار غبن بعد از علم به غبن فوری است.

ماده ۴۲۱ قانون مدنی

اگر کسی که طرف خود را مغبون کرده است تفاوت قیمت را بدهد خیار غبن ساقط نمیشود مگر اینکه مغبون به اخذ تفاوت قیمت ‌راضی گردد.

ماده ۲۲۰ قانون مدنی

عقود نه فقط متعاملین را به اجرای چیزی که در آن تصریح شده است ملزم مینماید بلکه متعاملین به کلیه نتایجی هم که به موجب عرف و عادت یا به موجب قانون از عقد حاصل میشود ملزم می باشند.

ماده ۲۲۵ قانون مدنی

متعارف بودن امری در عرف و عادت به طوری که عقد بدون تصریح هم منصرف آن باشد به منزله ذکر در عقد است.

ماده ۷۶۱ قانون مدنی

صلحی که در مورد تنازع یا مبنی بر تسامح باشد قاطع بین طرفین است و هیچ یک نمی تواند آن را فسخ کند اگرچه به ادعا غبن باشد مگر در صورت تخلف شرط یا اشتراط خیار.

ماده ۱۲۵۷ قانون مدنی

هر کس مدعی حقی باشد باید آن را اثبات کند و مدعی علیه هرگاه در مقام دفاع مدعی امری شود که محتاج به دلیل باشد، اثبات امر بر‌ عهده او است.

صورت جلسه نشست قضائی استان یزد/ شهر یزد مورخ ۱۳۸۴/۰۶/۰۹

ماده 416 قانون مدنی اشعار به وجود غبن فاحش در معامله دارد که بعد از علم باعث فسخ معامله می شود. حال اگر بایع اسقاط کافه خیارات من جمله خیار غبن کرد آیا پس از قطعی شدن بیع می تواند به ادعای اینکه اسقاط غبن افحش نکرده مدعی آن شود؟

نظر هیئت عالی

غبن در اثر عدم تبادل ارزش مبیع و ثمن ایجاد می شود و متضرر به‌ عنوان غبن می تواند معامله را فسخ و یا به همان نحو قبول کند زیرا اشتباه مغبون در ارزش مورد معامله خللی به قصد و رضای او وارد نمی کند.

به هر تقدیر خیار غبن فوری است و تاخیر جایز نیست زیرا اگر به مغبون اجازه داده شود که هر زمان بتواند مبیع را فسخ کند موجب اضرار طرف است. با این تعریف در صورتیکه در معامله انجام شده خریدار خیار غبن را ساقط نماید ولو فاحش بر حسب مقررات ماده 10 قانون مدنی و با وجود غبن فاحش برای خریدار حق فسخ وجود ندارد لیکن اسقاط خیار غبن ولو فاحش در صورتی ساقط می شود که در حین معامله احتمال آن را می داده است. بنابراین، هرگاه غبن بیش از مقدار احتمال باشد یعنی غبن افحش باشد خیار غبن ساقط نشده و خریدار می تواند معامله را بر هم بزند.