نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

مفهوم ضرر و زیان ناشی از جرم

هرگاه جرمی اتفاق می‌افتد، در اثر ارتکاب این جرم، ممکن است خساراتی اعم از مادی یا معنوی متوجه زیان دیده (شاکی دعوا) گردد فلذا مقنن این حق را به وی داده است تا بتواند خسارات خود را مطالبه نماید. ضرر و زیان‌های وارده در اثر ارتکاب جرم اعم از آسیب‌های جانی، خسارت مادی و خسارت معنوی می‌باشد. مطالبه این قسم از خسارات، دارای سلسله مراتبی می‌باشد که می‌بایست توسط شاکی رعایت گردد. قانونگذار در مواد 14 الی 17 از قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم مطالبی را بیان نموده است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم پرداخته شود.

مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

همانگونه که در ابتدای مقاله عرض گردید، ضرر و زیان‌های وارده در اثر ارتکاب جرم، به سه دسته آسیب جانی، خسارت مادی و خسارت معنوی تقسیم می‌گردند.

در صورت ورود آسیب جانی به زیان‌دیده، مرتکب جرم حسب مورد به قصاص یا پرداخت ارش یا دیه محکوم خواهد شد. در خصوص این موضوع که آیا امکان مطالبه هزینه‌های درمان و خسارات مازاد بر دیه وجود دارد یا خیر میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد؛ عده ای از حقوقدانان معتقدند که وفق قاعده لاضرر، امکان دریافت چنین خساراتی وجود دارد اما شورای نگهبان بارها اعلام نموده است که دریافت خسارت مازاد بر دیه، امری خلاف شرع است. ناگفته نماند که نظریات مشورتی وجود دارد دال بر آنکه اگر محرز شود در اثر عمل مرتکب جرم، خساراتی بیشتر از دیه یا ارش مانند هزینه‌های درمان و ... بر بزه‌دیده وارد گردیده است فلذا مطالبه این قسم خسارات، منع قانونی ندارد. (نظریه مشورتی شماره ۷/۱۵۶۷ مورخ 25-06-1376) 

خسارات مادی وارده به زیان‌دیده اعم از خسارات وارده بر عین و منفعت مال می‌باشد. در خصوص مطالبه خسارات وارده بر عین مال که تردیدی وجود ندارد اما در خصوص مطالبه خسارات وارد بر منفعت مال، می‌بایست بیان گردد که منافع محتمل‌الحصول قابل مطالبه نیستند اما منافع ممکن‌الحصول قابل مطالبه اند. جهت تشخیص منافع ممکن‌الحصول ضابطه خاصی وجود ندارد و تشخیص تعلق یا عدم تعلق آنها، با قاضی رسیدگی‌کننده به دعوا می‌باشد. (منافع ممکن‌الحصول به منافعی گفته می‌شود که مقتضی وجود آنها ایجاد شده است. مطابق با نظر عرف و قانون، این قسم از منافع در حکم موجود بوده و اگر کسی آنها را تلف نماید یا از بین ببرد، می‌بایست خسارات ناشی از آن را جبران نماید.) 

همچنین خسارات معنوی اعم است از صدمات روانی و یا هتک حیثیت وارده بر بزه‌دیده که این نوع از خسارات نیز قابل مطالبه می‌باشند.

در خصوص نحوه عملی مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم به مثال ذیل توجه کنید: فرض نمایید که شخص «الف» هنگام عبور از خط عابر پیاده، در اثر بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی شخص «ب» با خودرو وی برخورد نماید و تصادفی حادث گردد و شخص «الف» از ناحیه دست و پا دچار شکستگی گردد و مطابق با نظریه کارشناسی و کروکی تصادف، مقصر حادثه شخص «ب» باشد، با شکایت شخص «الف» پرونده ای در دادسرای محل وقوع جرم تشکیل می‌گردد. در وهله اول دادیار یا بازپرس رسیدگی کننده به پرونده، شخص «الف» را برای تعیین نوع و میزان جراحت و شکستگی وارده به پزشکی قانونی معرفی می‌نماید تا گواهی پزشکی قانونی مشخص نماید که چه نوع جراحاتی در اثر تصادف به ایشان وارد گردیده است. هم‌چنین راننده مقصر (شخص ب) به دادسرا احضار می‌گردد و از وی بازجویی می‌شود. شخص «ب» تقصیر خود را پذیرفته و مدارک ایشان اعم از گواهینامه و بیمه‌نامه خودرو در اختیار دادسرا قرار می‌گیرد.

زمانی که اظهارات طرفین اخذ و تحقیقات تکمیل گردید، قرار جلب به دادرسی صادر و پرونده جهت صدور حکم مقتضی به دادگاه کیفری دو ارسال می‌گردد. در این صورت اگر بزه‌دیده (شخص الف) مدعی شود که در اثر تصادف حادث گردیده، خساراتی مادی و معنوی متوجه وی شده است، جهت مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم وی می‌بایست تا پیش از اعلام ختم دادرسی در مرحله بدوی، دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را تقدیم دادگاه نماید.

بیشتر بخوانید: دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

مهلت تقدیم دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم وفق ماده 15 قانون آیین دادرسی کیفری، مستلزم تقدیم دادخواست به دادگاه کیفری صالح به رسیدگی، می‌باشد. نکته مهم و قابل توجه آن است که شاکی نمی‌تواند دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را تقدیم دادسرا (حسب مورد بازپرسی یا دادیاری) نماید چراکه مستنبط از ماده فوق‌الاشاره، مطالبه ضرر و زیان و رسیدگی به آن، مستلزم رعایت تشریفات قانون آیین دادرسی مدنی می‌باشد و برای دادسرا چنین صلاحیتی پیش‌بینی نگردیده است. 

مهلت تقدیم دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم، تا پیش از اعلام ختم دادرسی در مرحله بدوی می‌باشد. ناگفته نماند که وفق ماده 86 قانون آیین دادرسی کیفری، در مواردی که پرونده بدون کیفرخواست و بصورت شفاهی در دادگاه صالح‌ مطرح می‌گردد، مهلت تقدیم دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم، ظرف پنج روز از تاریخ مطرح شدن پرونده در دادگاه کیفری صالح می‌باشد.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که در مرحله واخواهی، امکان تقدیم دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم وجود ندارد چراکه در مرحله واخواهی، فقط به اظهارات واخواه یا همان متهم توجه می‌شود و شاکی نمی‌تواند ادعای جدیدی را مطرح نماید. (مستنبط از ماده 407 قانون آیین دادرسی کیفری)

نکته دیگر آنکه طرح دعوای فوق، در مرحله تجدیدنظر خواهی نیز ممکن نمی‌باشد چراکه دادگاه تجدیدنظر فقط در ارتباط با مواردی تعیین تکلیف می‌کند که در دادگاه بدوی نسبت به آنها اظهارنظر شده است. (ماده 7 قانون آیین دادرسی مدنی)

در خصوص نحوه تقدیم دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم ذکر این نکته حائز اهمیت است که اصولاً رسیدگی به این دعوا نیازمند تقدیم دادخواست و‌ پرداخت هزینه دادرسی است مگر آنکه خسارت بر اموال و منافع عمومی و دولتی وارد آمده باشد و یا آنکه خسارت بر اموال نیروهای مسلح وارد شده و یا آنکه خسارت به افراد به دلیل رفتار نیروهای مسلح وارد آمده باشد که در این موارد، نیازی به تقدیم دادخواست و پرداخت هزینه دادرسی وجود ندارد.

بیشتر بخوانید: نمونه رای مطالبه ضرر و زیان معنوی

نکات مهم در خصوص مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

1- مقنن در ماده 16 قانون آیین دادرسی کیفری این اختیار را به بزه‌دیده (مدعی خصوصی) داده است که جهت طرح دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم به یکی از دو دادگاه حقوقی یا دادگاه کیفری مراجعه نماید. در صورتی که مدعی خصوصی ابتدائاً دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را در دادگاه حقوقی مطرح نموده باشد، دیگر امکان استرداد دادخواست و طرح آن در دادگاه کیفری را ندارد مگر آنکه وی از جنبه کیفری آن دعوا اطلاعی نداشته بوده باشد که در این حالت می‌تواند با استرداد دعوا به مرجع کیفری مراجعه نماید. مورد دیگر آنکه اگر دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم در دادگاه کیفری مطرح شده باشد اما رسیدگی به این دعوا به هر دلیلی با تاخیر انجام شود، شاکی این حق را دارد که دعوای خود را در دادگاه کیفری مسترد نموده و به دادگاه حقوقی مراجعه کند.

2- رسیدگی به دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم در دادگاه کیفری محل وقوع جرم انجام می‌گیرد که امری استثنایی است و در صورتی که مدعی خصوصی بخواهد این دعوا را در دادگاه حقوقی مطرح کند، می‌بایست حسب مورد دعوا را در دادگاه محل اقامت خوانده و یا محل وقوع مال غیرمنقول مطرح نماید.

3- دادگاه کیفری این تکلیف را بر عهده دارد که همزمان با صدور رای نسبت به جنبه کیفری، در خصوص دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم نیز اعلام‌نظر نماید اما اگر چنانچه تشخیص دهد که رسیدگی به دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم، مستلزم انجام تحقیقات بیشتری است، می‌تواند ابتدائاً نسبت به جنبه کیفری انشاء رای نموده و بعد رسیدگی به دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم را ادامه دهد. نکته مهم و قابل توجه آن است که دادگاه کیفری نمی‌تواند ابتدا نسبت به ضرر و زیان ناشی از جرم اعلام‌نظر نماید و سپس نسبت به جنبه کیفری؛ چراکه دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم فرع بر دعوای کیفری مطروحه می‌باشد. (مستنبط از ماده 17 قانون آیین دادرسی کیفری)