آثار انفساخ در قرارداد کدام است؟

مفهوم انفساخ در قرارداد

مطابق با دیدگاه قانون مدنی، زمانی که عقدی میان طرفین منعقد می‌گردد، از بین نخواهد رفت مگر به سه سبب فسخ، انفساخ و یا تفاسخ (اقاله). فسخ به معنای بر هم خوردن ارادی و یک‌جانبه عقدی است که بصورت صحیح منعقد گردیده است اما اقاله یا تفاسخ، به معنای توافق مشترک طرفین در انحلال عقد می‌باشد (با وحدت ملاک از ماده 219 قانون مدنی). حال چنانچه عقدی به نحو صحیح میان طرفین منعقد گردد اما در اثر بروز امری، قهراً و بدون اراده طرفین، منحل گردد، بدون آنکه این انحلال توسط طرفین قرارداد یا یکی از آنها ایجاد شده باشد، «انفساخ» حاصل می‌گردد. انفساخ می‌تواند منشأ قانونی یا قراردادی داشته باشد. گاهی اوقات ممکن است که بروز برخی حوادث پس از انعقاد عقد، باعث منحل گردیدن آن شود، در این حالت، انفساخ به موجب قانون، اتفاق افتاده است اما در برخی موارد، چنانچه طرفین در قرارداد شرط نمایند که اگر اتفاق خاصی در خصوص توافقات آنان، متعاقباً حادث گردد، قرارداد آنان، منفسخ شود، در این حالت، انفساخ به موجب قرارداد حاصل شده است. پس از تحقق انفساخ در قرارداد (شرط فاسخ)، احکام و آثاری در پی آن برای طرفین قرارداد، ایجاد می‌شود. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص آثار انفساخ در قرارداد پرداخته شود.

مطلب مرتبط: تایید انفساخ قرارداد به چه صورت امکان‌پذیر است؟

آثار انفساخ قرارداد کدام است؟

پیش از بیان آثار انفساخ در قرارداد، لازم به توضیح است که در زمان انفساخ، ضرورت اهلیت طرفین قرارداد، شرط نمی‌باشد فلذا نیازی نیست که طرفین در آن زمان دارای اهلیت باشند با این اوصاف، انفساخ حتی نسبت به افراد محجور هم قابلیت اعمال و استناد دارد. شایان ذکر است که بعضاً مشاهده می‌گردد که بنا به دلایلی مانند تلف بخشی از مبیع، قسمتی از قرارداد منفسخ می‌گردد و بخش دیگر، هم‌چنان به قوت خود صحیح باقی می‌ماند در این فرض، خریدار این حق را دارد تا با استناد به ماده 388 قانون مدنی، کل معامله را بدین جهت فسخ نماید. در خصوص آثار انفساخ در قرارداد می‌توان نکات ذیل را بیان نمود:

اولین اثر از آثار انفساخ آن است که تمامی اعمال حقوقی که پیش از ایجاد انفساخ در قرارداد، انجام گرفته‌اند علی‌الاصول صحیح خواهند بود. انفساخ باعث از بین رفتن تعهداتی می‌شود که هنوز موعد اجرای آن فرا نرسیده باشد. دوم آنکه با تحقق انفساخ، طرفین قرارداد مکلف‌اند که عوضین قرارداد را به یکدیگر مسترد نمایند. سوم آنکه در شرایطی که موضوع قرارداد، دارای منافع باشد، فردی که به موجب قرارداد، مالک شده است طبیعتاً حق استفاده از منافع آن را نیز خواهد داشت حال با تحقق انفساخ، می‌توان اینگونه بیان نمود که کلیه منافع منفصل (منافعی که از عین مال قابل جدا شدن هستند مانند میوه‌های درختان) از زمان انعقاد عقد تا زمان تحقق انفساخ، متعلق به خریدار (=مالک جدید) و کلیه منافع متصل (منافعی که به عین مال، متصل بوده و قابل جدا شدن نیستند مانند افزایش قیمت بهای زمین)، متعلق به فروشنده (=مالک اول) خواهد بود.

چهارم آنکه چنانچه قراردادی بصورت مدت‌دار میان طرفین تنظیم شده باشد (مانند قرارداد کار)، در این‌صورت، انفساخ، نسبت به گذشته فاقد تاثیر بوده و از زمان تحقق، مؤثر می‌باشد بنابراین مبالغی که پیش از انفساخ، به یکی از طرفین قرارداد تعلق گرفته است، حتما می‌بایست پرداخت شود. پنجمین اثر از آثار انفساخ آن است که با تحقق انفساخ، کلیه شروط ضمن عقد نیز به تبع آن منحل می‌گردند. (با وحدت ملاک از ماده 246 قانون مدنی)

مطلب مرتبط: آثار فسخ قرارداد کدام‌اند؟

تفاوت‌های میان فسخ و انفساخ

در خصوص تفاوت‌های میان فسخ و انفساخ می‌توان اینگونه بیان نمود که اولاً در انفساخ قانونی نیازی به قصد انشاء (ابراز اراده در زمان عقد) نیست اما در انفساخ قراردادی طبیعتاً در زمان انعقاد قرارداد، قصد انشای شرط ضمن عقد (شرط فاسخ) وجود داشته است. اما فسخ، در زمره اَعمال ارادی بوده که در زمان انعقاد قرارداد نیاز به قصد انشاء دارد. ثانیاً اِعمال فسخ زمانی مؤثر می‌باشد که اراده انشایی صاحب حق، به نحو قابل قبولی اظهار گردد اما انفساخ به خودی خود ایجاد می‌شود و تحقق آن نیازی به اعلام اراده ندارد. در ارتباط با لزوم ابلاغ انفساخ به طرف قرارداد علی‌القاعده به نظر می‌رسد که ابلاغ شرط تحقق انفساخ نمی‌باشد لکن انفساخ می‌بایست در سریع‌ترین زمان ممکن از طرف ذی‌نفع به طرف مقابل اطلاع داده شود در غیر این‌صورت وی مسئول خساراتی است که از عدم اطلاع به طرف مقابل وارد شده است. همچنین در تحقق فسخ، حتماً می‌بایست اراده صاحب حق فسخ، مبنی بر اعمال آن به طرف مقابل اطلاع داده شود.

در ارتباط با فوریت تحقق شرط فاسخ و اعمال آن از سوی مشروط‌له در مدت عرفی دو دیدگاه وجود دارد: دیدگاه نخست: در شرط فاسخ به سبب ابراز اراده در زمان عقد و به صرف تحقق موضوع شرط و بدون نیاز به ابراز اراده بعدی یکی از طرفین عقد منحل می‌شود؛ مگر آن‌که از قرائن و امارات، التزام طرفین عقد به معامله پس از تحقق شرط احراز شود و یا آن‌که طرفین امکان بازگشت عقد و آثار آن را حتی در صورت تحقق شرط فاسخ برای مدت معین در قرارداد شرط کرده باشند؛ بر این اساس، در فرضی که طرفین توافق نموده باشند که در صورت عدم کارسازی وجه چک صادره بابت ثمن در سررسید، قرارداد منفسخ شود، به محض عدم کارسازی وجه چک و صدور گواهی عدم پرداخت، عقد مذکور منفسخ می‌شود و فوریت یا عدم فوریت عرفی نیز منتفی است. دیدگاه دوم: در شرط فاسخ با توجه به این‌که قصد طرفین از درج شرط، استفاده مشروط‌له از آن است؛ چنانچه مشروط‌له از استفاده از شرط منصرف شود، بقای عقد قابل پذیرش است؛ هر چند موضوع شرط محقق شود؛ هم‌چنان که اسقاط آن نیز امکان‌پذیر است؛ به عبارت دیگر، با توجه به این‌که ذی‌نفع شرط، مشروط‌له است و متعهد نمی‌تواند از عهدشکنی خود و عدم اجرای تعهدات قراردادی منتفع شود و مفروض آن است التزام متعهد به تعهدات خود جزء شروط بنایی و مورد قصد طرفین است، بنابراین در فقط ذی‌نفع می‌تواند با تحقق موضوع شرط به انحلال قرارداد در یک زمان متعارف یا معقول استناد کند. (در این ارتباط نظریه مشورتی شماره 7/1403/121 مورخ 1403/05/01 اداره حقوقی قوه قضاییه مطالعه گردد.)