هر آنچه باید در مورد وقف بدانید

وقف چیست؟

وقف یکی از مسائل مهمی است که در شرع مقدس اسلام بسیار به آن پرداخته شده و به آن تاکید شده است. در قانون مدنی نیز بدلیل اهمیت موضوع، مواد ٥٥ تا ٩١ این قانون، به مباحث مربوط به وقف پرداخته است.

ماده ٥٥ قانون مدنی در تعریف وقف عنوان نموده است: "وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود."

در واقع به زبانی ساده تر میتوان اینگونه بیان نمود که وقف به معنای این است که اصل مال یا منافع آن را شخصی برای استفاده عمومی یا استفاده افراد خاصی در راه رضای خدا هدیه می نماید.

منظور از تسبیل این است که منافع یا عین مال در راه رضای خدا قرار گیرد و استفاده شود. جهت تحقق و احراز وقف، نیت به تنهایی کفایت نمی کند و می بایست که واقف، آن را انجام دهد.

انواع وقف کدام است؟

وقف بر دو نوع است: وقف عام، وقف خاص

وقف عام: در این نوع وقف، کسانی که از وقف منتفع می شوند، گروه خاصی نیستند بلکه این نوع وقف برای مصالح و استفاده عموم مردم می باشد. مانند وقف بیمارستانها

وقف خاص: در این نوع وقف، استفاده کنندگان، گروه و قشر خاص و مشخصی می باشند. مثل وقف بر اولاد یا وقف برای دانش آموزان یک مدرسه مشخص.

شرایط ایجاد وقف در مواد ٥٦ ،٥٧ و ٥٨ قانون مدنی بیان شده است:

ماده ٥٦ قانون مدنی بیان نموده است:

"وقف واقع میشود به ایجاب از طرف واقف به هر لفظی که صراحتا دلالت بر معنی آن کند و قبول طبقه اول از موقوف ‌علیهم یا قائم مقام قانونی آنها در صورتی که محصور باشند مثل وقف بر اولاد و اگر موقوف ‌علیهم غیر محصور یا وقف بر مصالح عامه باشد در این صورت قبول حاکم‌ شرط است."

ماده ٥٧ قانون مدنی بیان نموده است:

"واقف باید مالک مالی باشد که وقف میکند و بعلاوه دارای اهلیتی باشد که در معاملات معتبر است."

ماده ٥٨ قانون مدنی بیان نموده است:

"فقط وقف مالی جائز است که با بقاء عین بتوان از آن منتفع شد اعم از اینکه منقول باشد یا غیر منقول مشاع باشد یا مفروز."

با توجه به مواد فوق میتوان اینگونه بیان نمود که شرایط انجام وقف عبارتند از:

1. مالی که وقف میشود، باید متعلق به وقف کننده باشد.
2. مال موقوفه می بایست قابل رویت و مشخص باشد.
3. منافع ملک موقوفه باید حلال باشد و متعلق به فرد دیگری نباشد مانند اینکه اگر مالی در رهن باشد، وقف آن صحیح نمی باشد.
4. مالی را می بایست وقف نمود که امکان تحویل آن وجود داشته باشد.
5. مال موقوفه نباید برای منفعتی حرام وقف شود مثلا وقف نمودن مال برای ایجاد قمارخانه ممنوع می باشد.
6. مالی که به وقف گذارده میشود می بایست ضمن استفاده از منافع آن، تمام نشدنی باشد مثلا فقط میوه های یک درخت را نمیتوان وقف نمود اما وقف درخت صحیح می باشد.
7. یکی دیگر از شروطی که برای ایجاد وقف ضرورت دارد این است که آن مال قابلیت قبض و اقباض یعنی تحویل و تسلیم را داشته باشد.

مطلب مرتبط: تفاوت سند اوقافی با سند ملکی

امکان رجوع از وقف

در مورد اینکه آیا بعد از وقف، امکان رجوع برای واقف وجود دارد یا خیر، ماده ٦١ قانون مدنی بیان نموده است: "وقف بعد از وقوع آن به نحو صحت و حصول قبض لازم است و واقف نمیتواند از آن رجوع کند یا در آن تغییری بدهد یا از موقوف ‌علیهم ‌کسی را خارج کند یا کسی را داخل در موقوف‌ علیهم نماید یا با آنها شریک کند یا اگر در ضمن عقد متولی معین نکرده بعد از آن متولی قرار دهد یا خود ‌به عنوان تولیت دخالت کند."

جهت اداره مال موقوفه، واقف می تواند فرد یا افرادی را بعنوان "متولی" تعیین نماید تا اداره اموال موقوفه را بر عهده داشته باشند. هم چنین واقف می تواند اختیار تعیین متولی را به فرد یا افراد دیگری واگذار نماید.

در این ارتباط ماده ٧٥ قانون مدنی بیان داشته است:

"واقف میتواند تولیت یعنی اداره کردن امور موقوفه را مادام ‌الحیوه یا در مدت معینی برای خود قرار دهد و نیز میتواند متولی دیگری ‌معین کند که مستقلاً یا مجتمعاً با خود واقف اداره کند. تولیت اموال موقوفه ممکن است به یک یا چند نفر دیگر غیر از خود واقف واگذار شود که هر‌ یک مستقلاً یا منضماً اداره کنند و همچنین واقف میتواند شرط کند که خود او یا متولی که معین شده است نصب متولی کند و یا در این موضوع هر ترتیبی را که مقتضی بداند قرار دهد."

اقداماتی که متولی در جهت اداره اموال موقوفه انجام می دهد، میتواند رایگان نباشد و او مستحق دریافت اجرت می باشد. ماده ٨٤ قانون مدنی در این ارتباط مقرر نموده است:

"جایز است واقف از منافع موقوفه سهمی برای عمل متولی قرار دهد و اگر حق‌التولیه معین نشده باشد متولی مستحق اجرت‌المثل عمل ‌است."

شرایط عزل متولی

در مورد اینکه آیا میتوان متولی را عزل نمود یا خیر باید اینگونه بیان نمود که اگر متولی مصلحت مال موقوفه را رعایت ننماید و یا اینکه توانایی اداره مال موقوفه را نداشته باشد و یا امانتداری ننماید و ... در اینصورت در ابتدا دادگاه او را ملزم می نماید که مصلحت مال موقوفه را مراعات نماید اما اگر این امر امکان پذیر نگردد، متولی عزل می شود.

هم چنین اگر واقف برای عزل متولی شرایطی را معین کرده باشد، در صورت تحقق آن شرایط میتوان متولی را عزل نمود. مضاف بر اینکه واقف میتواند یک نفر را بعنوان ناظر تعیین نماید که بر اعمال متولی نظارت داشته باشد. در این ارتباط ماده ٧٨ قانون مدنی عنوان نموده است: "واقف میتواند بر متولی ناظر قرار دهد که اعمال متولی به تصویب یا اطلاع او باشد."

نکته مهم این است که اداره اموال موقوفه می بایست طبق نظر واقف انجام گیرد و تخطی از آن امکان پذیر نمی باشد.

ماده ٨٢ قانون مدنی بیان داشته است:

"هرگاه واقف برای اداره کردن موقوفه ترتیب خاصی معین کرده باشد متولی باید به همان ترتیب رفتار کند و اگر ترتیبی قرار نداده باشد ‌متولی باید راجع به تعمیر و اجاره و جمع‌آوری منافع و تقسیم آن بر مستحقین و حفظ موقوفه و غیره مثل وکیل امینی عمل نماید."

قابل ذکر است که واقف نمیتواند وقف را به نفع خود انجام دهد یعنی اینکه خود را جزء موقوف علیهم قرار دهد و هم چنین نمیتواند پرداخت دیون خود را از منافع مال موقوفه قرار دهد و اگر این کار را انجام دهد، باطل است اعم از اینکه مربوط به زمان حیات وی باشد یا بعد از فوت او.

این نوع وقف تنها در وقف عام صحیح می باشد در این ارتباط ماده ٧٤ قانون مدنی بیان داشته است:

"در وقف بر مصالح عامه اگر خود واقف نیز مصداق موقوف‌ علیهم واقع شود میتواند منتفع گردد."

اما وقف بر اولاد و اقوام و امثال آنها صحیح می باشد. (ماده ٧٣ قانون مدنی)

غیر قابل فروش بودن مال موقوفه

بعد از بوجود آمدن شرایط صحت وقف و قبض و اقباض آن، دیگر مال موقوفه قابل فروش نمی باشد اما این امر دو استثنا دارد که در مواد ٨٨ و ٨٩ قانون مدنی بیان شده است:

ماده ٨٨ قانون مدنی بیان داشته است:

"بیع وقف در صورتی که خراب شود یا خوف آن باشد که منجر به خرابی گردد به طوری که انتفاع از آن ممکن نباشد در صورتی جایز است که عمران آن متعذر باشد یا کسی برای عمران آن حاضر نشود."

ماده ٨٩ قانون مدنی بیان داشته است:

"هرگاه بعض موقوفه خراب یا مشرف به خرابی گردد به طوریکه انتفاع از آن ممکن نباشد همان بعض فروخته میشود مگر اینکه خرابی ‌بعض سبب سلب انتفاع قسمتی که باقیمانده است بشود در این صورت تمام فروخته می شود."