جرم ترساندن دیگران چیست؟ مجازات آن کدام است؟

تعریف حقوقی جرم

جرم به عنوان بنیادین‌ترین مفهوم در قانون مجازات اسلامی، محور اصلی اعمال ضمانت اجراهای کیفری علیه ناقضان نظم عمومی می‌باشد. قانونگذار در ماده 2 قانون مجازات اسلامی به منظور صیانت از ارزش‌های جامعه و حمایت از حقوق و آزادی‌های افراد، تعریفی نسبتاً جامع از جرم ارائه و ارکان تحقق آن را مشخص ساخته است. به دلالت ماده فوق‌الاشاره جرم، هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل است که در قانون برای آن مجازات تعیین گردیده شده است مانند فرو کردن چاقو در بدن قربانی، مصرف مسکرات الکلی و ... . مطابق با مندرجات موجود در قانون مجازات اسلامی، جرم نیز همچون سایر پدیده‌ها مرکب از اجزای مختلفی است که ماهیت آن را تشکیل می‌دهند، کلیه جرائم دارای سه جزء عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر معنوی می‌باشند. یکی از اصول مهم در دادرسی‌های کیفری، اصل قانون بودن جرم و مجازات است که مطابق با آن، هر رفتاری که از نظر عرف و شرع، مذموم و ممنوع بوده و جلوه قانونی یافته است، جرم قلمداد می‌گردد که مرتکب بر مبنای آن رفتار مجرمانه، اعمال مجازات خواهد شد. گاهی اوقات ممکن است که بعضی از افراد با انجام اقدامات مختلفی باعث صدمه دیدن دیگران گردند که منجر به قطع عضو، شکستگی، سوختگی و ... گردد که تمامی این موارد قابل مشاهده می‌باشند اما در پاره‌ای از موارد، ممکن است که این آسیب‌دیدگی و صدمه زدن به دیگران، بدون وجود هیچ‌گونه امر ملموس و قابل مشاهده‌ای باشد که حتی منجر به فوت طرف مقابل نیز شود. یکی از این موارد، ترساندن دیگری است که در اثر آن، ممکن است بزه‌دیده مصدوم شده یا فوت نماید. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص جرم ترساندن دیگران و مجازات آن پرداخته شود.

مطلب مرتبط: دیه چیست؟ به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد؟

جرم ترساندن دیگران

یکی از جرائمی که مقنن در قانون مجازات اسلامی بدان پرداخته است، جرم ترساندن دیگران موضوع ماده 499 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 و هم‌چنین ماده 501 همان قانون می‌باشد. بعضاً مشاهده می‌گردد که افراد عمداً یا سهواً با انجام اقدامات مختلفی از قبیل اعلام دروغین خبر فوت یکی از نزدیکان، ایجاد سر و صداهای مهیب و ترسناک، ترساندن افراد در زمان خواب و ... موجب ترسیدن دیگران شده و به همین دلیل با توجه به شدت ترس ایجاد گردیده و شرایط طرف مقابل اعم از اینکه جوان یا مسن یا کودک و ... باشد، باعث ایجاد عارضه‌ای از قبیل سکته قلبی و ... و یا حتی مرگ طرف مقابل گردند. در این‌صورت فرد خاطی، مسئول و مقصر شناخته شده و مستوجب کیفر می‌باشد. فلذا چنان‌چه مرتکب جرم، اقدام به ترساندن دیگری نموده و‌ در اثر این ترس، شخص، بی‌اختیار فرار نموده یا حرکتی انجام دهد که باعث ورود صدمه بر خود یا دیگری شود، شخص ترساننده، مقصر بوده و مرتکب جرم ترساندن دیگران شده و حسب مورد مجازات می‌گردد. (به دلالت ماده 499 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392)

ذکر این نکته حائز اهمیت است که مسئولیت مرتکب جرم ترساندن دیگران، مبتنی بر مسئولیت سبب اقوی از مباشر است و هرگونه رفتاری که منجر به سلب اختیار از فرد و ورود جنایت شود را در بر می‌گیرد. شایان ذکر است که گرچه غالب جرائم به نحو مباشرت محقق می‌شوند اما در برخی موارد نیز به نحو تسبیب انجام می‌پذیرند. سبب و یا مسبِّب (به کسر باء و بر وزن اسم فاعل)، به معنای زمینه‌چین و یا زمینه‌ساز است و در اصطلاح حقوق کیفری به شخصی گفته می‌شود که غیر مستقیم زمینه لازم جهت تحقق نتیجه مجرمانه را فراهم می‌سازد. تعریف تسبیب در جنایت در ماده 506 قانون مجازات اسلامی آمده است. اما مباشر به شخصی گفته می‌شود که عمل وی موجب حصول نتیجه مجرمانه و استنکاف از انجام عمل توسط وی موجب انتفای نتیجه مجرمانه است. در مقابل سبب آن است که استنکاف وی از انجام عمل موجب نفی نتیجه مجرمانه بوده لکن مبادرت وی به انجام عمل الزاماً به معنای تحقق نتیجه مجرمانه نیست. لازم به توضیح است که به عنوان یک قاعده کلی، در صورت اجتماع مباشر و سبب، مباشر ضامن است مگر آنکه سبب اقوی از مباشر باشد. مع‌الوصف تحت شرایطی می‌توان سبب را اقوی از مباشر دانست و تاثیر سبب را در تحقق جرم قوی‌تر از تاثیر مباشر برشمرد، لذا در صورتی سبب، اقوی از مباشر است که مباشر، انسانی بالغ یا عاقل یا عالم یا مختار یا مرید نباشد (بخش اخیر ماده 526 قانون مجازات اسلامی). یکی از مواردی که سبب اقوی از مباشر است و سبب ضامن است، جرم ترساندن دیگران موضوع ماده 499 قانون مجازات اسلامی است.

گاهی اوقات نیز ممکن است که فرد، رفتاری را انجام دهد که باعث ایجاد هراس و ترس در طرف مقابل شود و در اثر ترس وارد شده، آن فرد مصدوم شود یا فوت نماید در این حالت نیز، جرم ترساندن دیگران، محقق شده و مرتکب جرم، مجازات می‌گردد. فلذا با توجه به توضیحات فوق، می‌توان اینگونه استنباط نمود که مرتکب جرم ترساندن دیگران با انجام این قبیل اقدامات، به دلیل رعب و وحشتی که در طرف مقابل ایجاد نموده و در اثر این رعب و وحشت، فرد دار فانی را وداع گفته و یا آسیب دیده باشد، مقصر محسوب گردیده و محکوم به قصاص یا دیه خواهد شد.

بیشتر بخوانید: جرم قتل چیست؟ ارکان تشکیل‌دهنده آن کدام است؟

ارکان تشکیل‌دهنده جرم ترساندن دیگران

ارکان تشکیل‌دهنده جرم ترساندن دیگران همانند سایر جرائم عبارت است از: عنصر قانونی، عنصر معنوی (رکن روانی) و عنصر مادی.

1- عنصر قانونی، مستند قانونی هر جرم است. این رکن در واقع در راستای اصل قانونی بودن جرم و مجازات موضوع ماده 2 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است. رکن قانونی در طول دو رکن دیگر قرار دارد بدین معنی که رکن قانونی جرم باید باشد تا بتوان در خصوص رکن مادی و معنوی آن جرم اظهارنظر کرد. عنصر قانونی جرم ترساندن دیگران ماده 499 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 و هم‌چنین ماده 501 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 می‌باشد. 

2- عنصر معنوی، اندیشه و فعل و انفعالات ذهنی مرتکب جرم است و حال و احوال ذهنی مجرم در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. در خصوص عنصر معنوی جرم ترساندن دیگران لازم به توضیح است که ترساندن از جرایم عمدی محسوب شده و نیازمند احراز سوءنیت مرتکب جرم می‌باشد. اراده مرتکب باید معطوف به ایجاد خوف باشد، هرچند لزومی ندارد قصد زیان جسمی یا مالی داشته باشد. در صورتی که ایجاد ترس ناشی از بی‌احتیاطی یا غفلت باشد، در حوزه جرائم غیرعمدی قرار نمی‌گیرد مگر آنکه رفتار، در قوانین خاص تحت عنوان دیگری قابل مجازات بوده باشد.

3- عنصر مادی در واقع نِمود بیرونی اندیشه مجرمانه (آثار ملموس و بیرونی جرم) است و آثار بیرونی رفتار مجرمانه (پیکره جرم) در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. عنصر مادی جرم ترساندن دیگران اعم است از:

الف) رفتار مجرمانه مرتکب جرم که می‌تواند بصورت فعل مثبت، استفاده از ابزار یا انجام اعمال فیزیکی و ... ارتکاب یابد.

ب) ایجاد حالت رعب و وحشت در بزه‌دیده، مساله مهم دیگر در تحقق عنصر مادی جرم ترساندن دیگران می‌باشد. این ترس می‌بایست واقعی، متناسب با رفتار مرتکب و قابل پذیرش هم از منظر عرفی و هم از منظر قانونی باشد.

ج) رفتار مجرمانه ارتکابی می‌بایست قابلیت انتساب به مرتکب جرم را داشته باشد که به طرق مختلف اعم از کلامی، رفتار فیزیکی و ... از سوی او تحقق یافته باشد. 

مطابق با توضیحات فوق‌الذکر مشخص می‌گردد که چنان‌چه فردی در مقام مرتکب جرم، اقدامات رعب‌آمیز و وحشت‌آور اعم از کشیدن سلاح به روی دیگری، برانگیختن حیوان به سوی دیگری ، فریاد کشیدن و یا ... را انجام داده که باعث ایجاد ترس و وحشت در طرف مقابل شود و بر اثر این ترس، فرد فوت شده یا مصدوم شود، مقررات ماده 501 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 حکم‌فرما گردیده و جرم ترساندن دیگران تحقق یافته و مرتکب جرم وفق تعاریف انواع جنایات به قصاص یا پرداخت دیه محکوم می‌گردد.

شایان ذکر است در تمامی موارد فوق‌الذکر در خصوص جرم ترساندن دیگران می‌بایست این نکته مدنظر قرار گیرد که در همه موارد، باید مرگ بزه‌دیده و‌ یا مصدومیت وی بر اثر ترساندن مرتکب جرم، اتفاق افتد در غیر این‌صورت کسی مسئول پرداخت دیه و‌ یا قصاص نمی‌باشد. احراز سوء‌نیت شخص ترساننده (مرتکب جرم) مساله مهمی است که در تعیین نوع قتل و یا پرداخت دیه، کمک قابل توجهی را به قاضی رسیدگی‌کننده به پرونده می‌نماید.

لازم به ذکر است که اگر فردی به هیچ وجه قصد ترساندن دیگری را نداشته باشد اما آن فرد، ترسیده و فوت نماید، هیچکس مسئول پرداخت دیه نمی‌باشد. مانند آنکه اگر در لحظه سرقت خودرو از پارکینگ، مالک خودرو این صحنه را ببیند و فوت نماید، کسی مسئول پرداخت دیه او نخواهد بود. مقنن در ماده 501 قانون مجازات اسلامی که فوقاً بدان اشاره گردید، صرفاً به مساله ارعاب و ترساندن اشاره نموده است اما بسیاری از علمای علم حقوق معتقدند که این نوع قتل (کشتن دیگری بدون ایجاد تغییر ظاهری) فقط منحصر به ترساندن نیست و حالات دیگری از قبیل اضطراب، خشم، هیجان و ... را نیز شامل می‌شود.

نکته مهمی دیگری که در ارتباط با ماده 499 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 باید لحاظ گردد آن است که در اثر ترساندن قربانی توسط ترساننده، او می‌بایست بی‌اختیار گردد و در اثر این امر فوت نماید یا مصدوم شود؛ بطور مثال در خصوص ترساندن یک خانم باردار که منجر به سقط جنین می‌شود، باید اینگونه بیان نمود که اگر ترساننده قصد قتل جنین و مادرش را داشته باشد، عمل او قتل عمد است اما اگر اساساً فقط قصد ترساندن مادر را داشته باشد اما از باردار بودن او مطلع نباشد، عمل او شبه‌عمد است و هم‌چنین اگر قصد ترساندن همسر خانم باردار را داشته باشد و خانم باردار با این ترس فوت نماید، قتل خطای محض خواهد بود.