ولی قهری کیست؟ وظایف و اختیارات وی کدام است؟

مفهوم ولی قهری

واژه ولایت در لغت به معنای تسلط پیدا کردن، یاری دادن و ... است. واژه قهری نیز به معنای اضطراری، قانونی و ... می‌باشد. در اصطلاح علم حقوق، ولایت به معنای سلطه و اختیاری است که مقنن به فرد مشخصی اعطاء نموده است تا امور مربوط به شخص دیگری را انجام دهد. به فردی که عهده‌دار انجام این مسئولیت است، ولی قهری گفته می‌شود. در قانون کشور ما، پدر و جدپدری و هم‌چنین وصی منصوب از سوی آنان، ولی قهری می‌باشند (به دلالت مواد 1180 و 1183 قانون مدنی). نکته قابل ذکر آن است که در اصطلاح علم حقوق به شخص صغیر یا فرد بالغی که جنون یا سفاهت وی متصل به صِغَر باشد، مولی‌علیه گفته می‌شود. فلذا طفل صغیر و هم‌چنین طفل غیر رشید یا مجنون که عدم رشد یا جنون او متصل به صغر باشد، تحت سرپرستی ولی قهری قرار می‌گیرند. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص ولی قهری و‌ وظایف و اختیارات وی پرداخته شود.

مطلب مرتبط: قیم کیست؟ وظایف وی کدام است؟

وظایف و اختیارات ولی قهری

در ارتباط با وظایف و اختیارات ولی قهری، مقنن در ماده 1183 قانون مدنی تعیین تکلیف نموده است. وفق ماده فوق‌الاشاره، ولی قهری در تمامی امور مربوط به اموال و حقوق مالی مولی‌علیه، دارای اختیار بوده و بعنوان نماینده قانونی مولی‌علیه، می‌تواند هرگونه عمل حقوقی و یا قراردادی را که به مصلحت مولی‌علیه (محجور تحت ولایت قهری) باشد، برای وی منعقد نماید. مانند آنکه برای او مالی را خریداری می‌نماید، مال او را اجاره می‌دهد، به نمایندگی از او وام بگیرد و … .

ذکر این نکته حائز اهمیت است که از آنجایی که ولی قهری، نماینده مولی‌علیه است فلذا دارای اختیارات بی‌شماری بوده و این امکان را دارد که هرگونه معامله‌ای را که به مصلحت مولی‌علیه باشد، را بدون اخذ اجازه از هیچ مرجع یا مقامی، منعقد نماید. بطور مثال اگر ولی قهری ملکی را برای محجور خریداری نماید ثمن معامله را از مال او پرداخت می‌کند و‌ ملک جزء مایملک محجور خواهد بود. ناگفته نماند که اختیارات وصی، همانند پدر و جد پدری، نبوده و محدود به وصیت می‌باشد و انجام هر امری بیش از آن، از درجه اعتبار ساقط خواهد بود فلذا اراده وصی تابع اراده ولی قهری است و ولی قهری این امکان را دارد تا کلیه اختیارات خود را طی وصیت‌نامه به وصی منتقل نماید هم‌چنین می‌تواند این اختیار را به وصی بدهد که برای پس از فوت خود نیز، وصی تعیین نماید. (مستنبط از ماده 1190 قانون مدنی) 

شایان ذکر است که هر چند مقنن در ماده 1183 قانون مدنی تنها به اداره امور مالی اشاره نموده است اما بی‌شک وظیفه ولی قهری، اداره امور شخصی محجور نظیر تعلیم و تربیت، مواظبت جسمانی، معالجه و درمان و نظایر اینها نیز می‌باشد. پس بطور کلی وظیفه ولی قهری اداره امور شخصی و مالی مولی‌علیه در حدود متعارف قانونی و با رعایت غبطه و مصلحت محجور می‌باشد.

مطلب مرتبط: روش‌های عزل قیم چگونه است؟

در چه مواردی ولایت قهری ساقط می‌شود؟

مطابق با موازین قانونی موجود، بالاخص ما‌ده واحده اصلاحی ماده 1184 قانون مدنی مصوب 04-03-1379، در مواردی که ولی قهری با انجام اقدامات خود، به ضرر مولی‌علیه عمل نموده و مصلحت و غبطه او را لحاظ ننماید، بنا به درخواست یکی از خویشاوندان و یا رییس حوزه قضایی، پس از اثبات این مسئله در دادگاه، ولی قهری عزل گردیده و فرد صالحی بعنوان قیم توسط دادگاه انتخاب خواهد شد.

گاهی اوقات ممکن است که ولی قهری به جهت کهولت سن و یا بیماری و یا بنا به هر علت دیگری، قادر به انجام وظایف قانونی خود نباشد و شخصی را هم برای انجام این امور تعیین ننموده باشد، وفق مقررات مندرج در ماده فوق‌الاشاره، فرد دیگری به عنوان امین به ولی قهری منضم خواهد شد فلذا در این وضعیت، ولی قهری عزل نمی‌شود بلکه شخصی بنام امین برای کمک به او انتخاب می‌شود. مساله مهم دیگری که منجر به سقوط ولایت قهری می‌شود مربوط به زمانی است که ولی قهری، خود محجور شود، در این حالت وفق ماده 1185 قانون مدنی، منعزل می‌گردد.

نکات مهم حقوقی در خصوص وظایف و اختیارات ولی قهری

1- در صورتی که تقصیر ولی قهری در انجام وظایف قانونی او، ثابت شود، وی هم از منظر کیفری و هم از منظر حقوقی، مسئولیت خواهد داشت چنانچه اقدامات وی منجر به حیف و میل شدن اموال صغیر شده باشد، وفق قانون مسئولیت مدنی او مکلف به جبران خسارت خواهد بود و چنانچه در این میان مرتکب جرمی مانند سرقت و ... نیز شده باشد، تحت تعقیب کیفری قرار می‌گیرد.

2- در صورتی که هم پدر و هم جد پدری هر دو در قید حیات باشند، هیچ یک از آنان بر دیگری حق تقدم ندارد و این اختیار را دارند که به نحو مستقل و بدون اخذ اجازه از یکدیگر، نسبت به امور مالی یا غیرمالی مولی‌علیه، اقدامات قانونی لازم را انجام دهند. در صورتی که یکی از آنان، مقدم بر دیگری اقدامی را انجام داده باشد، اقدام او نافذ خواهد بود. حال در فرضی که هم پدر و هم جد پدری در خصوص مال محجور، معامله‌هایی را در زمان‌های مختلف انجام داده باشند، آن معامله‌ای که تاریخ انجام آن زودتر از معامله دیگر بوده است، مورد تایید مقنن خواهد بود.

3- تنها موردی که حیطه اختیارات ولی قهری را محدود می‌نماید مصلحت و غبطه محجور است. ولی قهری موظف است که در تمامی امور مصلحت مولی‌علیه را رعایت نماید ‌و نمی‌تواند عملکردی مخالف با مصلحت محجور داشته باشد. بطور مثال ولی قهری نمی‌تواند ملک محجور را به قیمتی پایین‌تر از ارزش واقعی آن به فروش رساند. مضاف بر اینکه ولی قهری نمی‌تواند مال محجور را به کسی ببخشد (هبه نماید)، چراکه این کار برخلاف مصلحت محجور است. اما می‌تواند به صغیر ممیز اجازه دهد تا در حد متعارف هدایایی به دوستان یا اقوام خود بدهد. زیرا این اقدام باعث رشد شخصیت محجور و رفع نیازهای روانی وی می‌گردد و عرفاً برخلاف مصلحت وی نمی‌باشد.

4- وصی (وصی شخصی است که ولی (پدر و جد پدری) به عنوان نماینده محجور انتخاب می‌کند تا امور مالی و سرنوشت فرزند خود دست شخص دیگری نیفتد.) در انجام معامله برای مولی‌علیه، دارای محدودیت خاصی نبوده و نیاز به اخذ اجازه از دادستان و یا شخص دیگری ندارد اما اگر بخواهد با خود، معامله کند حتماً لازم است که ولی قهری به او اجازه انجام معامله با خود را اعطاء نموده باشد و یا صرفاً نافع به سود مولی‌علیه باشد. بنابراین اگر ولی قهری به وصی اجازه انجام معامله با خود (موضوع ماده 198 قانون مدنی) را نداده باشد، حق انجام معامله با خود را نخواهد داشت و در صورت انجام، معامله او باطل خواهد بود.

5- به محض آنکه طفل کبیر شود و به سن رشد برسد، از ولایت خارج می‌شود و چنانچه بعداً دچار جنون یا سفاهت شود، برای او قیم تعیین خواهد شد (به دلالت ماده 1193 قانون مدنی). مطابق با ماده 1193 قانون مدنی، برای مجنون منفصل از صِغر (شخص از دوران کودکی مجنون نبوده است، اما به واسطه‌ی بیماری یا حادثه‌ای دیوانه شده است.)، دادگاه برای وی قیم نصب می‌کند که در صورت وجود پدر اولویت با وی است. نکته قابل توجه آن است که پدر همیشه ولی قهری نیست، در حالت مجنون منفصل از صغر، پدر می‌تواند قیم نیز باشد.