حدود مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه آن چگونه است؟

مفهوم حقوقی ضمانت در چک

مطابق با قوانین و مقررات قانونی موجود، ضمانت در چک به عنوان یکی از اقسام اسناد تجاری، به معنای آن است که شخصی به عنوان ضامن چک، از یکی از متعهدین صدور چک (صادرکننده یا ظهرنویس) ضمانت می‌نماید. در اسناد تجاری من‌جمله چک، حدود مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه آن، بصورت تضامنی است چراکه یکی از امتیازات چک به عنوان یک سند تجاری، مسئولیت تضامنی مسئولین آن می‌باشد. این امر بدان معنا است که ضامن با مضمون‌عنه خود (شخصی که از وی ضمانت شده است) اعم از صادرکننده یا ظهرنویس، دارای مسئولیت تضامنی بوده و هر یک از آنها به تنهایی مسئول پرداخت تمامی وجه چک می‌باشند. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص حدود مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه آن پرداخته شود.

مطلب مرتبط: ظهرنویسی در اسناد تجاری چگونه است؟ اقسام آن کدام است؟

حدود مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه آن

همانگونه که پیش‌تر نیز عرض گردید، مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه چک، بصورت تضامنی بوده و دارنده چک این اختیار را دارد تا جهت دریافت وجه چک به هر دوی ضامن و مضمون‌عنه یا به هر یک از آنان مراجعه نماید. نکته مهم و قابل توجه در خصوص مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه چک آن است که حیطه مسئولیت وی در همان حدود مسئولیت فردی است که از او ضمانت نموده است فلذا چنان‌چه به هر علتی امکان رجوع به مضمون‌عنه وجود نداشته باشد به طریق اولی، به ضامن چک نیز نمی‌توان رجوع نمود.

شایان ذکر است بعضاً مشاهده می‌گردد که ضامن چک، مسئولیت و ضمانت خود در پرداخت وجه چک را مقید به تحقق شروطی نموده است بنابراین جهت مطالبه وجه چک، لازم است که آن شروط رعایت شود. بطور مثال شخص «الف» ضامن در پرداخت وجه چک صادر شده از شخص «ب» (صادرکننده) به مبلغ دویست میلیون تومان به تاریخ سررسید آن 02-04-1404 شده است اما برای انجام ضمانت خویش، تاریخ 25-04-1404 تاریخی غیر از تاریخ سررسید را مقرر نموده است بنابراین شخص «ج» به عنوان دارنده چک تا پیش از تاریخ اعلامی ضامن، امکان رجوع به وی را ندارد. مساله مهم دیگری که در خصوص حدود مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه آن می‌بایست بدان اشاره گردد آن است که مستنبط از ماده 409 قانون تجارت، در صورتی که به جهت فوت یا ورشکست شدن مضمون‌عنه، دین وی، حال شود این موضوع هیچ‌گونه ارتباطی با ضامن چک نداشته و مسئولیت او حال نمی‌شود اما وی این امکان را دارد که به فوریت اقدام به پرداخت وجه چک نماید. ناگفته نماند در این شرایط اگر دارنده چک، از قبول طلب خودداری کند، ضامن به خودی خود، بری‌الذمه خواهد شد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که چنان‌چه دارنده چک جهت دریافت وجه چک به ضامن، مراجعه نماید ضامن این حق را دارد که پس از پرداخت وجه چک، به مضمون‌عنه خود (شخصی که از وی ضمانت نموده است) و ایادی ماقبل رجوع نماید.

مطلب مرتبط: نحوه مطالبه وجه چک چگونه است؟

شرایط ضمانت ضامن چک در پرداخت وجه چک

جهت صحت ضمانت و ترتیب اثر دادن به آن لازم است که اولاً ضامن چک به صورت کتبی اقدام به ضمانت نموده باشد چراکه ضمانت شفاهی، ضمانت تجاری محسوب نمی‌شود. ثانیاً ضامن چک می‌بایست جهت انجام ضمانت، بر روی چک یا ظهر آن، امضاء نماید (مهر ضامن نیز کفایت می‌کند). 
ثالثاً ضامن چک می‌بایست در برگ چک این ضمانت را انجام دهد. ناگفته نماند که برخی از حقوقدانان معتقدند که انجام ضمانت در برگه جداگانه‌ای نیز ضمانت تضامنی و تجاری محسوب می‌شود چراکه مردم در جامعه کنونی از عنوان ضمانت، ضمانت تضامنی را مدنظر قرار می‌دهند نه نقل ذمه؛ فلذا در ضمانت اصل بر تضامن (ضمان ضم ذمه به ذمه) است مگر آنکه خلاف آن شرط شده باشد. رابعاً گرچه در حال حاضر انتقال چک به موجب امضاء در سامانه صیاد است فلذا ضمانت چک از طریق سامانه صیاد انجام نمی‌شود بلکه ضمانت به موجب امضاء در چک بعمل می‌آید. خامساً ضامن چک این حق را دارد که به نحو کلی یا جزئی پرداخت چک را ضمانت نماید. بطور مثال مبلغ چک یکصد میلیون تومان است و ضامن چک تنها مبلغ پنجاه میلیون تومان آن را ضمانت می‌کند. ناگفته نماند که اگر ضمانت ضامن چک، بصورت مطلق باشد، اصل بر آن خواهد بود که وی کل مبلغ چک را ضمانت نموده است.

بیشتر بخوانید: مطالبه خسارت تاخیر تادیه در اسناد تجاری چگونه است؟

نکات مهم در خصوص حدود مسئولیت ضامن چک در پرداخت وجه چک

1- ضامنِ صادرکننده چک با کسی که از او ضمانت نموده است (=مضمونٌ‌عنه)، جهت پرداخت وجه چک و هم‌چنین طرح دعوای مطالبه وجه چک، دارای مسئولیت تضامنی می‌باشند اما اقداماتی اعم از طرح شکایت کیفری و تقاضای صدور اجراییه از طریق دادگاه یا اداره ثبت، بطرفیت ضامن امکان‌پذیر نمی‌باشد مضاف بر آنکه نسبت به ضامن صادرکننده، سوءاثری وجود ندارد.

2- در فرضی که شخصی از ضامن چک، ضمانت کند، ضامن اول بری‌الذمه شده و ضامن دوم مسئول خواهد بود چراکه ضمانت ثانوی مفیدِ نقلِ ذمه به ذمه است و در این حالت ضامن دوم در زمره مسئولین مستقیم سند تجاری محسوب نمی‌شود و مسئولیت وی ثانوی محسوب می‌گردد. در این حالت دیگر بحث ضمانت تضامنی منتفی بوده و ضمانت از ضامن تابع قواعد مندرج در قانون مدنی خواهد بود.

3- در صورتی که فردی در مقام ضامن چک، چک را امضاء نموده باشد اما مشخص ننموده باشد که ضمانت را برای کدام یک از مسئولان چک (صادرکننده یا ظهرنویس یا ظهرنویسان) انجام داده است، ضمانت او از جانب فردی قلمداد می‌گردد که به جهت پرداخت او، افراد بیشتری بری‌الذمه گردند (مستنبط از ماده 273 قانون تجارت). بطور مثال چنانچه مسئولین پرداخت وجه چک، صادرکننده، ظهرنویس اول و ظهرنویس دوم باشند و فردی بعنوان ضامن چک، آن را امضاء نموده اما در ضمانت خود قید نکند که از کدام یک از اشخاص فوق‌الاشاره ضمانت نمو‌ده است، اصل بر آن خواهد بود که ضمانت وی از صادرکننده چک است چراکه در این حالت او پس از پرداخت فقط می‌بایست به صادرکننده مراجعه کند اما اگر ضمانت ضامن چک، از ظهرنویس اول فرض شود در این حالت او (ضامن چک) هم باید به صادرکننده رجوع می‌نمود هم به ظهرنویس اول. ناگفته نماند که برخی از حقوقدانان معتقدند که این نظریه، صحیح نیست و می‌بایست ضمانت را از جانب آخرین ید تلقی نمود. اما در رویه قضایی، نظر اول رایج‌تر می‌باشد.

4- اگر فردی چکی را بدون درج مبلغ، صادر نماید و دیگری بعنوان ضامن چک، آن را ضمانت کرده باشد، با توجه به قواعد حاکم بر عقد ضمان و لزوم علم و اطلاع ضامن از میزان دین، چنین ضمانتی، باطل خواهد بود چراکه علم اجمالی در خصوص میزان دین، کفایت نمی‌کند ناگفته نماند که برخی از حقوقدانان، چنین ضمانتی را صحیح می‌دانند و معتقدند که ضامن چک در این صورت به صادرکننده یا دارنده چک، وکالت داده تا مفاد چک را تکمیل نمایند.