شرایط تحقق مسئولیت کیفری چیست؟

شرایط تحقق مسئولیت کیفری چیست؟

مسئولیت کیفری به معنای قابلیت افراد در پاسخگویی نسبت به رفتار مجرمانه ارتکابی آنان و هم‌چنین تحمل آثار و عواقب آن می‌باشد. پرواضح است که تا زمانی که افراد درک درستی از رفتارهای خود و پیامدهای آن نداشته باشند نمی‌توانند مسئول تلقی گردند. فلذا مسئولیت کیفری، پل ارتباطی میان جرم ‌و مجازات شناخته می‌شود. مقنن در ماده 140 قانون مجازات اسلامی، زمانی مرتکب جرم را دارای مسئولیت کیفری قلمداد نموده است که وی حین ارتکاب جرم، عاقل، بالغ و مختار باشد. فلذا عقل، بلوغ و اختیار در زمره شرایط عام مسئولیت کیفری می‌باشند که با فقدان هر یک از آنان، نمی‌توان مرتکب جرم را دارای مسئولیت کیفری دانست. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص شرایط تحقق مسئولیت کیفری پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: علل موجهه جرم چیست؟ انواع آن کدام است؟

شرایط تحقق مسئولیت کیفری

جهت مسئول شناختن مرتکب جرم و تحمیل مجازات بر وی، لازم است که او در زمان ارتکاب جرم، دارای بلوغ، عقل و اختیار باشد فلذا اگر کسی در زمان ارتکاب جرم دارای جنون باشد و ضربه‌ای را به دیگری وارد نماید، نمی‌توان او را محکوم به تحمل مجازات نمود چراکه در زمان ارتکاب جرم، قدرت تمییز و تشخیص نداشته است. مقنن در ماده 140 قانون مجازات اسلامی در خصوص تحقق مسئولیت کیفری فقط به مجازات‌های حدود، قصاص و تعزیرات اشاره نموده است فلذا مسئولیت اشخاص در پرداخت دیه، با توجه به ضرورت جبران خسارت، امری استثنایی بوده که حتی در صورت فقدان بلوغ، عقل و یا اختیار مرتکب نیز، در هر حال حکم به پرداخت دیه داده خواهد شد. مستنبط از ماده 141 قانون مجازات اسلامی، مسئولیت کیفری، شخصی بوده و با توجه به اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری، آثار ارتکاب جرم، فقط متوجه مجرم بوده و دیگران را نمی‌توان بعلت ارتکاب جرم توسط دیگری، مسئول تلقی نمود مگر در دو حالت ذیل که مقنن بصورت استثناء بیان داشته است که شخص ثالث، مسئول جرمی خواهد بود که دیگری مرتکب آن شده است (مستنبط از ماده 142 قانون مجازات اسلامی):

الف) زمانی که شخص با توجه به الزام قانونی، مسئول اعمال دیگری باشد. این امر بدین معنا است که ثالث در ارتکاب جرم هیچ دخالتی نداشته است اما به حکم قانون مسئول تلقی گردیده و به مجازات مقرر قانونی محکوم می‌شود بطور مثال مسئولیت پرداخت دیه در جنایت خطای محض در صورتی که جنایت با بیّنه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شده باشد، با عاقله خواهد بود.

ب) زمانی که شخص ثالث به حکم قانون، مسئول نظارت بر عملکرد دیگری بوده و در اثر کوتاهی او در این مورد، جرمی حادث شده باشد، ثالث مسئول جرمی خواهد بود که در نتیجه کوتاهی و عدم نظارت او انجام شده باشد بطور مثال اگر یک معلم تعلیم رانندگی در حین آموزش، دقت کافی را نداشته و به جهت عدم نظارت او در کنترل خودرو، شخص تحت تعلیم، با فردی تصادف کند و منجر به مرگ او شود، مسئول خواهد بود.

بیشتر بخوانید: مستی به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری

نکات مهم در تحقق مسئولیت کیفری

1- در تحقق مسئولیت کیفری، مستنبط از ماده 143 قانون مجازات اسلامی، اصل بر مسئولیت شخص حقیقی می‌باشد و شخص حقوقی را زمانی می‌توان از منظر کیفری مسئول قلمداد نمود که نماینده شخص حقوقی، بنام او و یا در راستای منافع او مرتکب جرمی شده باشد. در اکثر اوقات مشاهده می‌گردد که جرم ارتکابی نتیجه رفتار یک فرد نیست بلکه نشأت گرفته از تصمیمات یک شخص حقوقی و یا یک سازمان می‌باشد در این‌صورت شخص حقوقی قطعاً دارای مسئولیت کیفری خواهد بود مانند یک شرکت خودروسازی که با وعده‌های واهی از مردم پول گرفته تا به آنها خودرو تحویل دهد بدون آنکه اصلاً خودرویی داشته باشد.

در خصوص تحقق مسئولیت کیفری شخص حقوقی، حتماً می‌بایست جرم توسط نماینده قانونی وی ارتکاب یافته باشد. منظور از نماینده شخص حقوقی، مدیر شخص حقوقی می‌باشد یعنی فردی که اختیار نمایندگی یا تصمیم‌گیری یا نظارت بر شخص حقوقی را بر عهده دارد. فلذا اگر یک کارمند شخص حقوقی برای حفظ منافع آن، مرتکب جرمی شود، مسئولیت کیفری متوجه شخص حقوقی نخواهد بود مگر آنکه ارتکاب جرم از سوی کارمند، بنا به دستور مدیر شخص حقوقی یا عدم نظارت او باشد که در این حالت، شخص حقوقی دارای مسئولیت کیفری خواهد بود.

2- در تحقق مسئولیت کیفری در ارتکاب جرائم عمدی، علاوه بر وجود شرایط عام مسئولیت کیفری (بلوغ، عقل، اختیار) لازم است که علاوه بر علم مرتکب نسبت به موضوع جرم، قصد وی در ارتکاب جرم نیز احراز گردد. هم‌چنین در جرائمی که تحقق آنها وفق قانون، منوط بر تحقق نتیجه است، قصد نتیجه نیز می‌بایست احراز شود. (مستنبط از ماده 144 قانون مجازات اسلامی)

داشتن عمد یا سوءنیت در ارتکاب جرم بمعنای دارا بودن قصد و تصمیم قطعی مرتکب در ارتکاب جرم می‌باشد فلذا اگر ارتکاب جرم در نتیجه حوادث قهری اتفاق افتاده باشد، مرتکب مسئول تلقی نخواهد شد. نکته قابل توجه آن است که در جرائم مطلق (صرف ارتکاب عمل مجرمانه، کفایت می‌کند و نیازی به حصول نتیجه نمی‌باشد) مانند توهین و ... داشتن سوءنیت عام مرتکب (عمد در رفتار مجرمانه) کفایت می‌کند اما در جرائم مقید (صرف ارتکاب عمل مجرمانه، کفایت نمی‌کند و نیاز به حصول نتیجه مجرمانه است) مانند قتل، سرقت و ... علاوه بر قصد فعل، قصد نتیجه نیز لازم است.

یکی دیگر از موارد مهم در تحقق صرف مسئولیت کیفری در جرائم عمدی، بحث تحقق عنصر معنوی و علم به موضوع جرم است. بطور مثال اگر مرتکب جرم، مایع مسکر را بنوشد با این تصور که آن مایع، آب است مرتکب شرب خمر نشده است چراکه علم به موضوع جرم نداشته است.

نکته مهم دیگر آنکه یکی دیگر از شروط تحقق عنصر معنوی برای مسئول کیفری شناختن مرتکب جرم در جرائم عمدی، وجود تقارن زمانی میان قصد مجرمانه و رفتار مرتکب جرم است و الّا رفتار مرتکب، جرم تلقی نمی‌گردد. بطور مثال فردی ماشین دیگری را برای بردن فرزند خود به مطب دکتر، به امانت بگیرد و تصمیم داشته باشد که آن را به صاحبش برگرداند اما بعداً با توسل به وسایل متقلبانه از استرداد خودرو امتناع نماید و به دروغ بگوید که خودرو به سرقت رفته است از آنجایی که او در زمان گرفتن مال، قصد مجرمانه نداشته است، مرتکب کلاهبرداری نشده است.

3- برای تحقق مسئولیت کیفری مرتکب در جرائم غیرعمدی، لازم است که تقصیر وی احراز شود. تقصیر اعم از بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی است. مواردی اعم از غفلت، عدم مهارت، مسامحه و ... در زمره مصادیق بی‌احتیاطی و یا بی‌مبالاتی است. (مستنبط از ماده 145 قانون مجازات اسلامی)

ذکر این نکته حائز اهمیت است که هم در جرائم عمدی و هم در جرائم غیرعمدی، احراز عنصر معنوی مرتکب در زمان ارتکاب جرم، ضرورت دارد. عنصر معنوی مرتکب در جرائم غیرعمدی، تقصیر او می‌باشد. بطور مثال فردی اقدام به حفر گودالی جهت تعمیر لوله‌های آب در جلوی منزل خود می‌نماید و پس از انجام تعمیرات فراموش می‌کند که آن گودال را پر کند، عابر پیاده‌ای با عبور از آنجا داخل گودال افتاده و پای وی می‌شکند، در این حالت صاحب خانه، مرتکب جرم غیرعمدی شده است چراکه جرم حاصله نتیجه بی‌مبالاتی او و در راستای تقصیر وی ارتکاب یافته است.

مساله مهم دیگر در تحقق مسئولیت کیفری مرتکب در جرائم غیرعمدی، وجود رابطه سببیّت میان تقصیر مرتکب و نتیجه حاصله است. بطور مثال اگر کسی که گواهینامه ندارد با سرعت مطمئن در حال رانندگی باشد و فرد دیگری تعمداً خود را جلوی ماشین وی پرت کند و فوت شود، راننده مرتکب قتل نشده است چراکه رابطه سببیتی میان تقصیر او و نتیجه حاصله وجود نداشته است و او فقط مرتکب جرم رانندگی بدون گواهینامه شده است.