شروط باطل کننده عقد کدامند؟

شروط باطل کننده عقد

شرط به معنای عهد و یا تعهدی است که در ضمن عقد دیگری آمده است و‌ تابع عقد اصلی می باشد. نکته مهمی که باید بدان توجه گردد آن است که شروط ضمن عقد  با شرایط قانونی تفاوت دارد؛ زیرا شرط از تعهدات تبعی عقد است و در کنار وقوع عقد اصلی، این شروط مندرج در آن نیز ایجاد می شود. حال آنکه شرایط قانونی وقوع و صحت قراردادها (موضوع ماده 190 قانون مدنی)، قید قانونی تحقق و یا تاثیر عمل حقوقی هستند. شروط ضمن عقد همواره تابع عقد و فرع بر آن است؛ بدین معنی که تعهداتی که از شرط ناشی می شود استقلال نداشته و همواره بخشی از عقد محسوب می گردد. شروطی که در ضمن عقد، جهت انعقاد قراردادها قرار می گیرند به دو دسته شروط باطل و شروط صحیح تقسیم می گردند. برای اینکه شرطی باطل و یا اینکه شرطی صحیح در نظر گرفته شود قانونگذار شرایط و تقسیمات ویژه ای را مقرر نموده است که اگر هر کدام از این شرایط وجود داشته یا نداشته باشد شرط باطل و یا شرط صحیح خواهد بود. در این مقاله سعی می گردد در ارتباط با شروط باطل و نیز شروط باطل کننده عقد به تفصیل پرداخته شود.

توجه گردد که با توجه به ماهیت تبعی شرط نسبت به عقد، اگر عقد باطل باشد، قطعا شرط باطل است؛ حال آنکه اگر شرط باطل باشد، ممکن است عقد باطل گردد (مطابق با مواد 232 و 233 قانون مدنی) و ممکن است عقد باطل نگردد. اگر شرطی باطل باشد گاهی اوقات باعث بطلان عقد نیز می گردد به همین دلیل لازم است که در ارتباط با شروط باطل و نحوه بطلان عقد توضیح ارائه گردد.

بیشتر بخوانید: شرط فعل و تاثیر عدم اجرای شرط فعل در قرارداد

اقسام شروط ضمن عقد

1. شرط صحیح: شرطی است که خودش باید مراعات شود و به عقد نیز لطمه ای وارد نمی آورد.
2. شرط باطل: آنست که در این شرط اصول قانونی دقیقا مراعات نمیگردد اما طرفین میتوانند آن شرط را کنار بگذارند و عقد صحیح خواهد بود.
3. شرط باطل و مبطل عقد: یعنی شرطی که باعث باطل شدن عقد می شود، و چنانچه طرفین بخواهند شرط را کنار بگذارند، اصل عقد مورد خدشه قرار می گیرد. فی الواقع، این شروط، شروطی هستند که با ذات عقد یا یکی از ارکان اصلی عقد در تعارض هستند.

مطلب مرتبط: شروط ضمن عقد چیست؟

شروط باطل کدامند؟

شروط باطل به دو دسته ذیل تقسیم می گردد:

1. شروطی که باطل هستند اما باطل کننده عقد (مبطل عقد) نیستند.
2. شروطی که باطل هستند و باعث بطلان عقد نیز می گردد.

شروطی که باطل اند اما مبطل عقد نمی باشند مطابق با ماده 232 قانون مدنی عبارتند از:

یک) شرطی که انجام آن غیرمقدور باشد.

دو) شرطی که در آن نفع و فایده نباشد.

سه) شرطی که نامشروع باشد.

شرطی که انجام آن غیرمقدور باشد.

همانطور که فوقاً اشاره گردید یکی از شروطی که باطل است اما باطل کننده عقد نمی باشد، شرط غیرمقدور است. شرط غیرمقدور شرطی است که اگر در عقد انجام آن فعل شرط شود، به طور مطلق غیرمقدور بوده و هیچ فرد متعارفی قدرت و توانایی انجام آن را ندارد. شرط ضمن عقد مانند مورد معامله باید شرطی باشد که قدرت بر تسلیم آن وجود داشته باشد فلذا اگر شرط فعلی قدرت انجام دادن آن وجود نداشته باشد چنین شرطی یک شرط غیرمقدور است و شرطی باطل است اما باعث بطلان عقد نمی شود و عقد صحیح است. برای مثال در ضمن عقد شرط نماید که آپارتمانی را ظرف یک ماه بسازد و یا شخصی که تعمیرکار اتومبیل نیست و توانایی تعمیر نیز ندارد، شخصا اقدام به تعمیر اتومبیل نماید. هنگامی که انجام شرط غیر مقدور است، الزام مشروط علیه نیز منطقی و ممکن نیست و به نفس اشتراط، این شرط باطل و بلااثر است.

شرطی که در آن نفع و فایده نباشد.

شرط، قرارداد فرعی در درون قرارداد اصلی است که اساسا بطلان آن موجب بطلان قرارداد اصلی نمی گردد و از جمله این شروط باطل، شرط نامشروع است. قانون گذار در تعریف شرط نامشروع عنوان نموده است که شرط نامشروع هرگونه شرطی می باشد که مخالف صریح قانون آمره، اخلاق حسنه و همچنین نظم عمومی می باشد. لذا مستند به ماده 975 قانون مدنی و نیز ماده 6 قانون آیین دادرسی مدنی، شرطی که برخلاف قانون آمره، نظم عمومی یا اخلاق حسنه باشد، شرط باطل و بلااثر است. بطور مثال شرط قفل نمودن عین مستاجره در صورت عدم پرداخت اجاره بها، خلاف قانون و نامشروع است. و یا شرطی که برخلاف ماده 960 قانون مدنی و در جهت سلب حریت باشد، باطل و بلااثر است.

شرطی که نامشروع باشد.

گاهی شرط هیچ نفع و فایده مادی و معنوی برای مشروط له ندارد و در داوری عرف، شرط بی فایده برای ایشان است. زمانی که انجام شرط، نیاز مادی یا معنوی را رفع نمی نماید و ضرری را دفع نمی کند و منفعتی نیز بر آن متصور نیست، مقنن آن را عمل غیر عقلایی و باطل می داند (بند 2 ماده 232 قانون مدنی). یکی از شرایط معتبر بودن شرط در مورد شروطی که ضمن عقد گنجانده می شوند این است که شرط ضمن عقد می بایست دارای منفعت عقلایی باشد و انجام آن برای طرف مقابل دارای سود و فایده باشد فلذا اگر شرطی بدون فایده باشد جزء شروط باطل می باشد. ناگفته نماند که تشخیص منفعت هم با عرف است.

شروط باطل و مبطل عقد کدامند؟

شروط باطل و مبطل عقد، شروطی هستند که اگر در عقد قراردادی گنجانده شوند هم خود شرط باطل است و هم باعث بطلان عقد می گردند. فی الواقع، این شروط، شروطی هستند که با ذات عقد یا یکی از ارکان اصلی عقد در تعارض هستند. مطابق با ماده 233 قانون مدنی این شروط عبارتند از:

1. شرط خلاف مقتضای ذات عقد.
2. شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود.

بیشتر بخوانید: عقد معلق چیست؟

شرط خلاف مقتضای ذات عقد چیست؟

مقتضای ذات عقد به اثر یا آثاری از عقد اطلاق می شود که عقد نوعا آن را محقق می سازد و اثر اصلی و ذاتی، مستقیم و غیر قابل گسستنی آن عقد است و حسب نوع عقد تفاوت می کند. لذا با عنایت به اینکه عقد امر اعتباری است مقتضای ذات آن که پیوند ناگسستنی با آن دارد امر اعتباری است. بطور مثال مقتضای ذات عقد شرکت، امری اعتباری اشاعه و مقتضای ذات عقد بیع، امر اعتباری تملیک مبیع و تملیک ثمن است. حال اگر شرطی در عقد شود که در تعارض با اصل تملیک  و تملیک در بیع، اشاعه در عقد شرکت و ... باشد، شرط و عقد باطل است؛ زیرا بدون مقتضای ذات عقد، عقد قابل تصور نیست.

لذا اگر مقتضای عقد از عقد گرفته شود جوهر و مفاد آنچه مورد تراضی است از بین می رود مانند انتقال مالکیت در عقد بیع.

شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد چیست؟

اطلاق عقد همان آثار عقد می باشد که در صورت سکوت طرفین در عقد، آن آثار بر عقد بار می گردد و به همراه عقد به وجود می آید. به بیانی دیگر مقتضای اطلاق عقد آثار فرعی عقد می باشند نه آثار اصلی عقد بنابراین شرط خلاف مقتضای ذات عقد باطل و مبطل عقد می باشد اما شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد صحیح است.

شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود

قانونگذار در این ارتباط مقرر نموده است اگر شرط مجهولی در معامله وجود داشته باشد که باعث گردد مقدار مورد معامله نیز مجهول شود چنین شرطی باطل و مبطل عقد می باشد چراکه یکی از شرایط صحت معامله و ارکان اصلی و اساسی عقد این است که مورد معامله معلوم و مشخص باشد. این امر بدین معنا است که می بایست مقدار، جنس و وصف مورد معامله به صورت دقیق مشخص شده باشد. بنابراین اگر در معامله ای موعد تسلیم مبیع به طور دقیق مشخص نگردد و این جهل به موعد باعث مجهول ماندن مورد معامله نیز شود، چنین شرطی باطل و مبطل عقد خواهد بود. برای مثال در عقد بیعی، ثمن مشخص و معین شرط شود ولی به نفع خریدار شرط شود که حق دارد میزان ثمن را به نفع خود تقلیل دهد.

بیشتر بخوانید: نمونه رای بطلان معامله به دلیل شرط مجهول

مرجع صلاحیت دار در ارتباط با طرح دعوا در مورد شروط باطل ضمن عقد

اگر شروط باطل که در یک قرارداد گنجانده شده اند، مربوط به موضوعی باشد که مال غیرمنقول است در این صورت دادگاه صلاحیتدار، دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول می باشد اما اگر در ارتباط با انجام یک تعهد باشد محل دادگاه صلاحیتدار، دادگاه محل اقامتگاه خوانده و یا محل انعقاد یا انجام تعهد می باشد.