نحوه اجرای مجازات حبس در قانون مجازات اسلامی

اجرای مجازات حبس چگونه است؟

مجازات حبس از گذشته تاکنون، یکی از رایج‌ترین مجازات‌ها در جهان معاصر می‌باشد. این مجازات یکی از انواع مجازات‌های سلب‌کننده آزادی است که در بیشتر جرائم به عنوان مجازات اصلی اعمال می‌شود. پس از صدور رای و قطعیت آن، مبنی بر محکومیت مجرم به تحمل مجازات حبس، با ارسال پرونده به اجرای احکام می‌بایستی مجازات حبس صادره اجرا گردد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص نحوه اجرای مجازات حبس پرداخته شود.

اجرای مجازات حبس

مستنبط از ماده 513 قانون آیین دادرسی کیفری، افراد محکوم به تحمل حبس، با ذکر مشخصات کامل آنها و هم‌چنین قید مدت حبس تعیینی آنها، در برگه مخصوصی به زندان همان حوزه قضایی و یا نزدیک‌ترین حوزه قضایی آن استان، حسب مورد به همراه مامور بدرقه زن یا مرد، اعزام و معرفی می‌گردند. وفق تبصره 1 ماده فوق‌الاشاره، زندان‌ها اعم از زندان بسته، نیمه‌باز، مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال و مراکز اقدامات تأمینی و تربیتی من‌جمله کانون اصلاح و تربیت برای اطفال و نوجوانان می‌باشند.

زندان بسته به زندانی گفته می‌شود که در آن فرد زندانی بطور کامل در زندان بسر می‌برد. زندان نیمه‌باز، به معنای این است که معمولاً فرد زندانی روزها در بیرون از زندان به انجام اموری که دادگاه معین می‌کند بپردازد و شب‌ها نیز در اختیار خود می‌باشد. مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال شامل حفاظ اول و حفاظ دوم می‌باشند. مرکز حرفه‌آموزی اگر در زندان باشد به آن حفاظ اول گفته می‌شود و اگر بیرون از زندان باشد به آن حفاظ دوم می‌گویند. افرادی که در حفاظ اول هستند شب‌ها در زندان خواهند بود، اما زندانیانی که در حفاظ دوم باشند، معمولاً شب‌ها در اختیار خود خواهند بود.

بیشتر بخوانید: مجازات‌های جایگزین حبس کدام‌اند؟ نحوه اعمال آنها چگونه است؟

محاسبه ایام بازداشت قبلی مجرم

علی‌الاصول مدت تمام کیفرهای حبس، وفق ماده 515 قانون آیین دادرسی کیفری از روزی شروع خواهد شد که مرتکب جرم، مطابق با حکم قطعی صادره، حبس می‌گردد. اما گاهی اوقات ممکن است که فرد، پیش از صدور حکم، به جهت همان اتهام یا اتهامات موجود در پرونده، تحت نظر یا بازداشت بوده باشد فلذا مدت بازداشت قبلی او از میزان حبس وی کم خواهد شد. مطابق با لزوم احتساب ایام بازداشت قبلی در محاسبه مجازات، اعم از اینکه در رای دادگاه به آن اشاره شده یا نشده باشد، قاضی اجرای احکام مکلف به رعایت آن می‌باشد. مستنبط از ما‌ده 516 قانون آیین دادرسی کیفری، ایام بازداشت قبلی محکومان به مجازات‌های جایگزین حبس، شلاق و جزای نقدی، به ازای هر روز بازداشت قبلی، یک روز جزای نقدی روزانه، هشت‌ ساعت خدمات عمومی و پنج روز از دوره مراقبت کسر می‌‌گردد و در مورد محکومیت به شلاق به عنوان مجازات تعزیری به ازای هر روز بازداشت قبلی، سه ضربه از شلاق کسر شده و نیز در خصوص محکومیت به جزای نقدی، مطابق مقررات فصل مربوط به نحوه اجرای محکومیت‌های مالی اقدام خواهد شد.
نکته دیگر آنکه در صورتی که مجازات مورد حکم، شلاق تعزیری و یا جزای نقدی باشد هر روز بازداشت معادل سه ضربه شلاق یا دو میلیون و پانصد هزار ریال خواهد بود. (وفق ماده 27 قانون مجازات اسلامی)

محل اجرای مجازات حبس

در شرایطی که محل اقامت مرتکب جرم، خارج از حوزه قضایی دادگاه صادرکننده حکم باشد، او برای تحمل مجازات حبس به زندان محل اقامت خود، اعزام خواهد شد مگر آنکه انجام این کار با مفسده‌ای همراه باشد که در این‌صورت بنابر تشخیص قاضی صادرکننده رای قطعی، به نزدیک‌ترین زندان به محل اقامت خود، منتقل خواهد شد. (مستنبط از تبصره 3 ماده 513 قانون آیین دادرسی کیفری)

در حال حاضر به نظر می‌رسد که اعمال تبصره 3 ماده 513 قانون آیین دادرسی کیفری منوط به درخواست محکوم‌علیه نباشد، بلکه قانونگذار محل اجرای حبس را حوزه اقامت محکوم‌علیه اعلام کرده است. همچنین مراد از مفسده مذکور در تبصره 3 ماده 513 قانون آیین دادرسی کیفری، عبارت است از آنچه که سبب ایجاد ناهنجاری یا تشدید آن شود به نحوی که عرف آن را مذموم بداند.

نکات مهم در خصوص نحوه اجرای مجازات حبس

1) اگر فرد زندانی قبل از معرفی به زندان بیمار باشد و بیماری او به نحوی باشد که درمان او می‌بایست خارج از زندان صورت بگیرد، در این‌صورت اجرای حکم شروع نمی‌شود. اما قاضی اجرای احکام فرد را به پزشکی قانونی معرفی می‌کند تا پزشکی قانونی گواهی کند که نامبرده دارای بیماری است یا خیر و همچنین آیا بیماری او به نحوی است که مداوای وی در خارج از زندان ضرورت دارد یا خیر و اینکه مدت زمان مداوا نیز باید تعیین گردد. بعد از وصول نظر پزشکی قانونی، اگر بیماری محکوم‌علیه تایید شد، قاضی اجرای احکام با اخذ تامین مناسب، اجرای حبس را به تعویق می‌اندازد. (مستنبط از ماده 502 قانون آیین دادرسی کیفری) 

نکته قابل ذکر آن است که حکم مندرج در ماده 502 قانون آیین دادرسی کیفری، حکمی کلی است و مربوط به همه محکومان می‌شود اعم از اینکه اجرای مجازات شروع شده یا نشده باشد.

2- در شرایطی که محکوم‌علیه مبتلا به جنون شود، جنون بطور کلی مانع اجرای مجازات نمی‌گردد بلکه اگر محکوم‌علیه در زندان دچار جنون شود، در صورتی‌که بتوان به او مرخصی داد با اخذ تأمین مناسب، مداوای وی خارج از زندان صورت می‌گیرد اما اگر امکان اعطای مرخصی وجود نداشته باشد، محکوم‌علیه بصورت تحت‌الحفظ در یکی از بیمارستان‌های روانی بستری می‌شود و این مدت جزء ایام حبس وی محاسبه می‌گردد. نکته مهم این است که در خصوص مواردی که اجرای حکم شروع نشده باشد و محکوم‌علیه دچار جنون شود در صورتی که اجرای حکم باعث تشدید بیماری وی شود، اجرای مجازات به تعویق می‌افتد. (وفق ماده 503 قانون آیین دادرسی کیفری)

3- متهمان و محکومان جرائم سیاسی، زندانیانی که بعلت عدم پرداخت دیونی مانند مهریه و ... در زندان می‌باشند و متهمان و محکومان دادسراها و دادگاه‌های نظامی، در محیط زندان، مجزا از دیگر زندانیان نگهداری خواهند شد.

4- قاضی اجرای احکام می‌بایست تعیین وقت پرونده محکوم به حبس را به طریقی انجام دهد که حداقل ده روز قبل از پایان یافتن مدت حبس، پرونده تحت نظر او باشد تا با احتساب و تعیین تاریخ اتمام حبس محکوم‌علیه، دستور آزادی او در آن تاریخ صادر شود و متعاقباً به زندان نیز اعلام گردد. رییس زندان هم می‌بایست بعد از اتمام مدت حبس اگر محکوم‌علیه به دلیل دیگری در بازداشت نباشد، فوراً نسبت به آزادی او اقدام نماید و نتیجه را به اجرای احکام اطلاع دهد.