مجازات‌های جایگزین حبس کدام‌اند؟ نحوه اعمال آنها چگونه است؟

مفهوم مجازات‌های جایگزین حبس

یکی از روش‌هایی که قانونگذار در قانون مجازات اسلامی از گذشته تا به امروز مدنظر قرار داده است، بحث مجازات‌های جایگزین حبس می‌باشد. دلایل مختلفی اعم از ناکارآمد بودن مجازات حبس در اصلاح مجرمین و یا پیشگیری از جرم و تحمیل هزینه‌های گزاف بر دولت، باعث‌ شده‌اند که این روش اعمال مجازات، تعیین گردد. نکته مهم و قابل توجه آن است که مجازات‌های جایگزین حبس به دو صورت اجباری و اختیاری تخت شرایط خاصی تعیین می‌شوند که مقنن طی مواد 64 الی 69 قانون مجازات اسلامی به آنها پرداخته است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص مجازات‌های جایگزین حبس و نحوه اعمال آنها پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: نظام نیمه آزادی چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

تعیین مجازات‌های جایگزین حبس

مستنبط از ماده 64 قانون مجازات اسلامی، مجازات‌های جایگزین حبس عبارتند از دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی که در صورت اعلام گذشت از سوی شاکی و هم‌چنین وجود جهات تخفیف مجازات با توجه به نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن در ضمن صدور حکم از سوی دادگاه، تعیین می‌گردد. نکته مهم و قابل ذکر آن است که وفق ماده فوق‌الاشاره تعیین مجازات‌های جایگزین حبس، نیازمند گذشت شاکی و هم‌چنین وجود جهات مخففه می‌باشد اما مستنبط از رای وحدت رویه شماره 746 مورخ 02-10-1394 هیات دیوان عالی کشور، در تعیین جایگزین‌های الزامی حبس، نیازی به رعایت شرایط فوق‌الاشاره وجود ندارد و این شرایط فقط مخصوص جایگزین‌های اختیاری حبس می‌باشد فلذا وفق ماده 65 قانون مجازات اسلامی در جرائم عمدی با مجازات تا سه ماه حبس، دادگاه بدون نیاز به وجود شرایط مندرج در ماده 64 قانون فوق‌الاشاره، اقدام به تعیین مجازات جایگزین حبس می‌نماید اما در جرائم عمدی با مجازات تا یک سال حبس، بدون رعایت شرایط فوق‌الذکر نمی‌توان از مجازات جایگزین حبس بهره‌مند شد. فی‌الواقع می‌توان اینگونه بیان نمود که جایگزین‌های اختیاری حبس، فقط در جرائم غیرقابل گذشت ممکن می‌باشد چراکه در جرائم قابل گذشت با اعلام گذشت شاکی، قرار موقوفی تعقیب صادر می‌گردد و دیگر نوبت به تعیین مجازات‌های جایگزین حبس نمی‌رسد! ناگفته نماند که در جایگزین‌های الزامی با توجه به عدم ضرورت گذشت شاکی، امکان تعیین این مجازات‌ها هم در جرائم قابل گذشت و هم در جرائم غیرقابل گذشت وجود دارد.

بیشتر بخوانید: تاثیر گذشت شاکی در انواع جرائم چگونه است؟

اعمال مجازات‌های جایگزین حبس

مطابق با قوانین و مقررات موجود، مجازات‌های جایگزین حبس اعم از جایگزین‌های الزامی و جایگزین‌های اختیاری می‌باشند. جایگزین‌های الزامی مجازات‌های جایگزین حبس عبارتند از:

1- جرائم عمدی درجه هشت؛

مستنبط از ماده 65 قانون مجازات اسلامی در جرائم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن، سه ماه حبس است، مرتکبین به جای مجازات حبس به مجازات‌های جایگزین حبس محکوم می‌گردند. ملاک تعیین مجازات‌های جایگزین حبس، مجازات قانونی جرم است نه مجازات قضایی.

2- جرائم غیرعمدی با مجازات قانونی تا دو سال حبس؛

علی‌الاصول در جرائم غیرعمدی، مجازات حبس به اجرا در نمی‌آید و یکی از مجازات‌های جایگزین حبس تعیین می‌گردد. نکته مهم و قابل توجه آن است که مستنبط از ماده 68 قانون مجازات اسلامی، مرتکبین جرائم غیرعمدی به مجازات جایگزین حبس محکوم می‌شوند اما اگر مجازات قانونی جرمی بیشتر از دو سال حبس باشد، صدور حکم به تعیین مجازات جایگزین حبس، اختیاری خواهد بود.

3- جرائم عمدی درجه هفت؛

در جرائم عمدی که مجازات مرتکبین آن، بیش از سه ماه حبس تا شش ماه حبس باشد، صدور حکم به تعیین مجازات جایگزین حبس، الزامی می‌باشد (وفق ماده 66 قانون مجازات اسلامی). اما نکته‌ای که می‌بایست بدان اشاره شود آن است که در حبس تعزیری درجه هفت، صدور حکم به مجازات‌های جایگزین حبس در صورتی الزامی خواهد بود که مرتکب فاقد سابقه محکومیت قطعی به جرائم مندرج در ماده 66 قانون مجازات اسلامی باشد و یا آنکه اگر فرد دارای چنین محکومیت‌هایی است، می‌بایست پنج سال از اجرای آن گذشته باشد و الّا استفاده از جایگزین حبس در این قبیل جرائم ممنوع خواهد بود.

4- جرائم تعزیری نامعین؛

مستنبط از ماده 69 قانون مجازات اسلامی، مرتکبان جرائم تعزیری که نوع یا میزان تعزیر آنها در قوانین تعیین نشده است، به مجازات جایگزین حبس محکوم خواهند شد.

جایگزین‌های اختیاری مجازات‌های جایگزین حبس

مستنبط از مواد 67 و 68 قانون مجازات اسلامی، جایگزین‌های اختیاری مجازات‌های جایگزین حبس، عبارتند از:

1- جرائم عمدی با مجازات شش ماه و یک روز تا یک سال حبس؛

2- جرائم غیرعمدی با مجازات قانونی بیشتر از دو سال حبس.

بیشتر بخوانید: نحوه اجرای مجازات حبس در قانون مجازات اسلامی

نکات مهم در خصوص اعمال مجازات‌های جایگزین حبس

1) دادگاه ضمن صدور حکم مبنی بر تعیین مجازات‌های جایگزین حبس، مدت حبس را نیز تعیین خواهد نمود تا اگر مرتکب، مجازات‌های جایگزین تعیینی را اجرا ننمود یا جزای نقدی را پرداخت نکرد، مجازات حبس اجرا شود (مستنبط از ماده 70 قانون مجازات اسلامی). علت وضع این حکم آن است که اگر به هر علتی، مجازات جایگزین حبس اجرا نشد، مجازات اصلی به اجرا در آید. فلذا حتی اگر جرم در زمره جرائمی باشد که حکم به جایگزین حبس در آن الزامی باشد، باز هم مجازات حبس به اجرا در می‌آید.

2) در خصوص جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، اعمال مجازات‌های جایگزین حبس، ممنوع می‌باشد. در این قسم از جرائم، امکان استفاده از نهادهای ارفاقی همانند تعلیق اجرای مجازات، تخفیف مجازات و ... وجود دارد اما استناد به مرور زمان، تعیین مجازات‌های جایگزین حبس و تعویق صدور حکم در خصوص این جرائم ممنوع خواهد بود. شایان ذکر است که علاوه بر جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، در حبس بیشتر از یک سال در جرائم عمدی و هم‌چنین در خصوص جرائم عمدی متعدد نیز اعمال مجازات‌های جایگزین حبس، ممنوع می‌باشد. (مستنبط از مواد 71 و 72 قانون مجازات اسلامی)

3) تعیین مجازات‌های جایگزین حبس در خصوص تمامی جرائم غیرعمدی ممکن می‌باشد اما در ارتباط با جرائم عمدی، استفاده از این قبیل مجازات‌ها در صورتی ممکن است که مدت حبس تا یک سال باشد و در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیشتر از یک سال است، استفاده از مجازات‌های جایگزین حبس ممنوع خواهد بود.

4) تعدد جرائم عمدی مانع صدور حکم‌ مبنی بر تعیین مجازات‌های جایگزین حبس است اما تعدد مجازات‌ها در خصوص یک جرم، این محدودیت را نداشته و وفق ماده 75 قانون مجازات اسلامی، دادگاه می‌تواند به آن مجازات‌ها همزمان با مجازات جایگزین حبس رای دهد بطور مثال اگر مجازات جرمی شلاق و حبس بوده باشد، دادگاه ضمن محکومیت مرتکب به تحمل شلاق، می‌تواند مجازات جایگزین حبس را نیز تعیین نماید.

5) مقنن این اختیار را به قاضی اجرای احکام داده است تا با توجه به وضعیت مرتکب جرم و هم‌چنین عملکرد او، تشدید، تخفیف، تبدیل یا توقف مجازات مورد حکم را به دادگاه صادرکننده رای پیشنهاد دهد. تخفیف مجازات جایگزین حبس زمانی مصداق خواهد داشت که مرتکب، دستورات دادگاه را به درستی انجام داده باشد اما تشدید، زمانی موضوعیت دارد که مرتکب از انجام دستورات دادگاه، تبعیت ننماید. تبدیل مجازات جایگزین حبس در خصوص خدمات عمومی رایگان بوده و مربوط به حالتی است که مرتکب جرم بدلیل یک مانع غیرعمدی قادر به انجام آن نباشد. (مستنبط از ماده 77 قانون مجازات اسلامی)