همین که نکاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می‌شود.

تفسیر ماده 1102 قانون مدنی:

1- برگزاری جشن عروسی تکلیف قانونی زوج نیست اما اگر در ضمن ازدواج نعهد نموده باشد صدور حکم بر الزام زوج بر انجام تعهد بلااشکال است.

2- به محض وقوع عقد، مرد موظف است مهریه و نفقه زن را بپردازد.

زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.

تفسیر ماده 1103 قانون مدنی:

خانواده یک نهاد مقدس است که هم در شرع و هم در قانون، به حفظ آن بسیار تاکید شده است و زن و شوهر با رعایت پاره ای از اصول اخلاقی و ... می توانند پایه های زندگی مشترک خود را روز به روز مستحکم نموده و از بروز بسیاری از اختلافات جلوگیری نمایند. یکی از مهمترین مسائل در روابط میان زوجین، حسن معاشرت با یکدیگر می باشد یعنی اینکه هر دو طرف می بایست نسبت به یکدیگر خوش رفتار و خوش برخورد باشند و با حسن خلق با یکدیگر رفتار نمایند.

مطلب مرتبط: لزوم حسن معاشرت زوجین با یکدیگر

زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند.

در روابط زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است.

تفسیر ماده 1105 قانون مدنی:

مدیریت خانواده توسط مرد از قواعد مربوط به نظم عمومی می باشد و امکان توافق برخلاف آن وجود ندارد و توافق احتمالی بر آن باطل و فاقد منشأ قانونی است. زیرا ریاست خانواده از سوی مرد هم حق است هم تکلیف.

در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است.

تفسیر ماده 1106 قانون مدنی:

1- نفقه مزیتی است که قانونگذار برای زوجه در نظر گرفته است. لذا در عقد دائم زوجه می تواند از شوهر خود نفقه مطالبه کند.

2- استحقاق زوجه به دریافت نفقه منوط به تمکین وی از همسر خود است. لذا نشوز زن مانع استحقاق نفقه است.

3- نفقه زن زمانی به شوهر واجب است که در عقد دائمی او به سر ببرد، لذا زن موقت واجب النفقه نمی باشد.

(اصلاحی 19-08-1381)- نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نُقصان یا مرض.

تفسیر ماده 1107 قانون مدنی:

1- موارد ذکر شده در این ماده به صورت تمثیلی بوده، لذا هر چیزی که حسب عرف مورد نیاز زوجه باشد جزء نفقه است.

2- از ماده 1107 قانون مدنی چنین استنباط می گردد که ملاک مصادیق و میزان نفقه، وضعیت زن می باشد نه وضعیت اقتصادی مرد. لذا در ماده مذکور از عبارت خادم در صورت عادت و وضعیت و احتیاجات زن استفاده شده است. پس اگر زن از خانواده متمولی باشد، شوهر ناچاراً باید وسایل زندگی را متناسب با شان و وضع اجتماعی و خانوادگی زوجه فراهم نماید.

هر‌گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.

تفسیر ماده 1108 قانون مدنی:

1- زنی که بدون مانع مشروع از انجام وظایف زوجیت استنکاف ورزد را ناشزه گویند. فی الواقع نُشوز در زوجه عبارت است از اینکه زوجه از اطاعت زوج هر مقدار که واجب است خارج گردد.

2- مواردی که زن با وجود نُشوز مستحق نفقه می باشد عبارت اند از (=موانع مشروع):

الف- استفاده از حق حبس (موضوع مواد 1085 و 1086 قانون مدنی)

ب- عذر موجه مانند عادت ماهانه، اِحرام، مُعتَکِف بودن در مساجد.

ج- خوف ضرر بدنی، مالی یا شرافتی (موضوع مواد 1115 و 1116 قانون مدنی)

د- ابتلای شوهر به امراض مُقاربتی (موضوع ماده 1127 قانون مدنی)

ذ- در صورتی که شوهر منزل مناسب با وضعیت زن برای سکونت وی اختیار نکند.

ی- در صورتی که حق تعیین منزل به زن داده شده باشد.

نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است، مگر اینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد زن حق نفقه ندارد، مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.

تفسیر ماده 1109 قانون مدنی:

1- دلیل استحقاق زوجه به نفقه مطابق با صدر ماده 1109 قانون مدنی آن است که پس از طلاق رجعی رابطه زوجیت به طور کامل قطع نشده و زن در حکم زوجه تلقی می گردد.

2- نظر به بخش اخیر ماده 1109 قانون مدنی، جنین در هر صورت حق نفقه دارد. از آنجا که سلامت جنین بستگی کامل به سلامت مادر و تغذیه وی دارد، نفقه نه تنها به مقداری که برای سلامت جنین ضرورت دارد، بلکه به میزانی که سلامت مادر و جنین را توأماً تامین کند باید از سوی زوج (پدر جنین) پرداخت شود.

(اصلاحی 19-08-1381)- در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است (در صورت عدم پرداخت) تأمین می گردد.

زن می تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند؛ در این صورت محکمه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد.

تفسیر ماده 1111 قانون مدنی:

در صورتی که شوهر نفقه زن را پرداخت ننماید، زن بدواً می بایست از طریق دادگاه، الزام وی به پرداخت نفقه را بخواهد. در صورت عدم امکان الزام وی به تادیه نفقه، زن می تواند طلاق بگیرد.

مطلب مرتبط: نفقه چیست و در چه صورتی به زن نفقه تعلق می گیرد؟

اگر اجرای حکم مذکور در ماده قبل ممکن نباشد مطابق ماده 1129 رفتار خواهد شد.

تفسیر ماده 1112 قانون مدنی:

این ماده در مقام بیان ضمانت اجرای عدم امکان الزام شوهر به تادیه نفقه است. ناگفته نماند دادگاه زمانی شوهر را به پرداخت نفقه زن ملزم می کند که اولاً رابطه زوجیت محرز باشد، ثانیاً شوهر نتواند امتناع زن از ادای وظایف زناشویی را ثابت نماید.

در عقد انقطاع زن حق نفقه ندارد مگر اینکه شرط شده یا آ‌نکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد.

تفسیر ماده 1113 قانون مدنی:

گرچه زوجه در عقد منقطع نفقه ندارد اما طرفین می توانند ضمن عقد به پرداخت نفقه زوجه از سوی زوج شرط نمایند. در این صورت چنانچه زوج نفقه زوجه را پرداخت ننماید (امتناع ورزد)، زوجه می تواند الزام وی به پرداخت نفقه را از محکمه بخواهد. اگر الزام زوج به پرداخت نفقه ممکن نشد، می تواند مستند به ماده 1129 قانون مدنی الزام وی به بذل مدت را از دادگاه درخواست کند.

زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند سکنی نماید مگر آ‌ن که اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.

تفسیر ماده 1114 قانون مدنی:

1- زوج می تواند اختیار تعیین منزل را در ضمن عقد نکاح و یا بعد از آن به زوجه اعطا نماید.

2- واگذاری اختیار تعیین منزل به زوجه فی نفسه به معنای نادیده گرفتن حکم مقرر در ماده 1107 قانون مدنی از حیث تناسب منزل با شئونات زوجه نیست.

اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی و یا مالی یا شرافتی برای زن باشد زن می‌تواند مسکن علیحده اختیار کند‌ و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه بر عهده شوهر خواهد بود.

تفسیر ماده 1115 قانون مدنی:

در صورت وجود عذر موجه، زن برای ترک خانه شوهر، نیازی ندارد تا منتظر حکم دادگاه گردد، چراکه ممکن است سکونت موجب ورود زیان به وی گردد.

در مورد ماده فوق مادام که محاکمه بین زوجین خاتمه نیافته محل سکنای زن به تراضی طرفین معین می‌شود و در صورت عدم تراضی محکمه با جلب نظر اقربای نزدیک طرفین منزل زن را معین خواهد نمود و در صورتی که اقربائی نباشد خود محکمه محل مورد اطمینان را‌ معین خواهد کرد.

تفسیر ماده 1116 قانون مدنی:

در شرایطی که بودن زن در منزل شوهر، برای او خوف بدنی یا مالی یا شرافتی داشته باشد او این حق را دارد که در مسکن جداگانه ای زندگی کند تا زمانی که محاکمه میان زن و شوهر تمام نشده است، محل زندگی زن با توافق طرفین تعیین می شود و اگر طرفین در این خصوص توافقی نکنند، دادگاه با جلب نظر اقربای نزدیک طرفین، محل زندگی زن را تعیین می نماید و چنانچه به اقربا دسترسی نباشد دادگاه، خود اقدام به تعیین محل زندگی زن می نماید.

شوهر می تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد منع کند.

تفسیر ماده 1117 قانون مدنی:

۱- اگر مردی بخواهد همسر خود را از اشتغال منع نماید، می بایست به دادگاه خانواده محل اقامت زوجه مراجعه نموده و دادخواست منع اشتغال همسر را مطرح نماید. 

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای منع اشتغال همسر

۲- دادگاه با بررسی معیارهای موجود در عرف و جامعه و هم چنین شرایط خانوادگی زوجین اعم از آنکه آیا شغل زن به گونه ای است که او را از تربیت و نگهداری فرزند یا فرزندانش غافل نماید یا خیر و ... تصمیم مقتضی را اتخاذ می نماید. 

۳- در صورتی که حکم مبنی بر منع اشتغال زن صادر شود، مخاطب اجرای حکم، زوجه است نه سازمان یا اداره ای که زن در آنجا مشغول به فعالیت است پس اگر زوجه حکم را اجرا ننماید، این امر قرینه ای بر عدم تمکین او می باشد و مرد می تواند دادخواست طلاق یا تجویز ازدواج مجدد را مطرح نماید. فلذا ارسال هرگونه دستور یا دادنامه برای کارفرما فاقد وجاهت قانونی است.

زن مستقلاً می‌تواند در دارایی خود هر تصرفی را که می‌خواهد بکند.

تفسیر ماده 1118 قانون مدنی:

قانونگذار شرایطی را مقرر نموده است که به موجب آن تمام دارایی های زوجه که در طول زندگی مشترک بدست آورده است مختص خود او بوده است و او این حق را دارد تا هر تصرفی را در اموال خود نماید و مرد حق دخالتی نخواهد داشت. 

طرفین عقد ازدواج می‌توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگر بنمایند مثل اینکه شرط شود هر‌گاه شوهر زن دیگر بگیرد یا در مدت معینی غائب شود یا ترک انفاق نماید یا بر علیه حیات زن سوء قصد کند یا سوء رفتاری نماید که‌ زندگانی آنها با یکدیگر غیرقابل تحمل شود زن وکیل و وکیل در توکیل باشد که از اثبات تحقق شرط در محکمه و صدور حکم نهایی خود را مطلقه‌ سازد.

تفسیر ماده 1119 قانون مدنی:

1- ممکن است ضمن عقد نکاح یا عقد لازم دیگر شوهر به زن وکالت در طلاق داده باشد. چنین شرطی طبق اسلامی و قانون مدنی صحیح و معتبر است.

مطلب مرتبط: بررسی شروط ضمن عقد نکاح مطابق با ماده 1119 قانون مدنی

2- موارد مشخص گردیده در ماده 1119 قانون مدنی تمثیلی بوده و جنبه حصری ندارند. البته منظور از شرط، شرط های معتبری است که نه مخالف با مقتضای ذات عقد باشند و نه نامشروع و خلاف قواعد آمره.

3- در قباله های رسمی تنظیمی در دفاتر ازدواج، شروط ضمن عقد یا عقد خارج لازم وجود دارد و در صورت توافق و امضای آن از سوی طرفین، میان آنها لازم الاتباع است. این شروط به صورت فرم یا تیپ به صورت آماده از سال 1361 طی دستورالعملی از سوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور تنظیم و در قباله های ازدواج درج گردیده است تا چنانچه زوجین تمایل داشته باشند به صورت اختیاری آن را امضاء کنند. مانند شرط تنصیف دارایی زوج و ... .