حق حبس زوجه چیست؟ شرایط اعمال آن کدام است؟

مفهوم حقوقی حق حبس زوجه

علی‌الاصول در عقود معوض، هر یک از طرفین قرارداد، این حق را دارد که اجرای تعهدات خود را منوط به اجرای تعهدات طرف مقابل نماید. در اصطلاح علم حقوق، به امکان امتناع از انجام تعهد تا ایفای تعهد طرف مقابل در عقود معاوضی را «حق حبس» می‌گویند که در عقد ازدواج نیز این حق به نفع زوجه، مورد قبول قرار گرفته است. مقنن در ماده 1085 قانون مدنی، حق حبس زوجه را مطرح نموده است با این مضمون که زوجه حق دارد تا زمانی که تمامی مَهریه وی پرداخت نشده است، در مقابل شوهر تمکین ننماید به شرط آنکه مهریه وی، حال باشد. نکته قابل توجه آن است که امتناع زوجه از تمکین و اعمال حق حبس، باعث از بین رفتن نفقه زوجه نخواهد شد (تفسیر ذیل ماده 53 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 مطالعه گردد.). در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص حق حبس زوجه و شرایط اعمال آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: تکلیف سقوط حق حبس در مهریه مؤجل

شرایط اعمال حق حبس زوجه

همانگونه که در ابتدای مقاله عرض گردید، زوجه این اختیار قانونی را دارا می‌باشد که تا زمانی که مهریه وی تماماً پرداخت نگردد، از تمکین امتناع نماید مشروط بر آنکه مهریه او حال بوده و‌ مؤجل (مدت‌دار) نباشد. جهت اعمال حق حبس، می‌بایست شرایط مقرر قانونی ذیل وجود داشته باشد. این شرایط عبارتند از:

الف) مهریه زوجه حال باشد.

ب) مهریه در عقدنامه مشخص شده باشد.

ج) زوجه پیش از مطالبه مهریه، به ایفای وظایف زناشویی اقدام ننموده باشد. (زوجه تمکین نکرده باشد.)

در ذیل تفصیلاً به بیان هر یک می‌پردازیم:

الف) مهریه زوجه حال باشد.

یکی از شرایط مهم اعمال حق حبس زوجه، آن است که مهریه وی، حال باشد. مقنن در بخش اخیر ماده 1085 قانون مدنی به این موضوع صراحتاً پرداخته است. در شرایطی که برای پرداخت مهریه، مدتی تعیین شده باشد (مَهریه زوجه مؤجل باشد.)، در این حالت زوجه پذیرفته است که مهریه او بعد از گذشت مدتی به وی پرداخت شود فلذا درج چنین شرطی، به معنای آن است که زوجه از حق حبس خود صرف‌نظر نموده است مضاف بر آنکه گذشت زمانی که جهت پرداخت مهریه مشخص شده است نیز باعث نمی‌شود که مهریه حال شود و زوجه بتواند از حق حبس استفاده کند. نکته مهم و قابل توجه آن است که چنانچه پرداخت مهریه ز‌وجه، بصورت عندالاستطاعه در عقدنامه ذکر شده باشد، دیگر زوجه، حق حبس نخواهد داشت. مورد دیگر آنکه چنانچه زوجین با یکدیگر توافق نموده باشند که قسمتی از مهریه زوجه، حال و قسمت دیگر، مؤجل باشد، در این حالت نیز، حق حبسی برای زوجه متصور نخواهد بود.

ب) مهریه در عقدنامه مشخص شده باشد.

از آنجایی که مقنن در ماده 1085 قانون مدنی، شرط حال بودن مهریه را بیان داشته است فلذا مشخص می‌گردد که مهریه‌ای منتج به ایجاد حق حبس زوجه می‌شود که در عقدنامه تعیین شده باشد، بنابراین چنانچه مهریه در عقد نکاح تعیین نگردیده باشد، زوجه حق حبس نخواهد داشت.

بیشتر بخوانید: مهریه چیست؟ نحوه مطالبه آن چگونه است؟

ج) زوجه پیش از مطالبه مهریه، به ایفای وظایف زناشویی اقدام ننموده باشد. (زوجه تمکین نکرده باشد.)

مقنن شرایطی را پیش‌بینی نموده است که به موجب آن شرایط، چنانچه زوجه پیش از دریافت مهریه خود، با میل و اراده خویش، از زوج تمکین نماید (به ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد، اقدام نماید.)، حق حبس زوجه ساقط گردیده اما هم‌چنان حق مطالبه مهریه خود را دارد. نکته مهم و قابل ذکر آن است که اگر زوجه پیش از اخذ مهریه، با اختیار و اراده خود، از زوج، تمکین خاص نماید (برقراری نزدیکی)، حق حبس او ساقط شده و از بین می‌رود و او دیگر مجاز به خودداری از تمکین و انجام سایر وظایف زناشویی نمی‌باشد. شایان ذکر است که اکثریت قریب به اتفاق علمای حقوق معتقدند که منظور مقنن از انجام وظایف زناشویی، تمکین به معنای خاص (رابطه جنسی) است نه تمکین به معنای عام. فلذا در فرضی که زن برای زندگی به منزل شوهر آمده باشد اما رابطه جنسی میان آنان برقرار نشده باشد، حق حبس وی هم‌چنان برقرار خواهد بود اما بعضاً مشاهده می‌گردد که برخی دادگاه‌ها از رای وحدت رویه شماره 718 مورخ 13-02-1390 صادره از هیات عمومی دیوان عالی کشور، چنین برداشت می‌نمایند که اگر ز‌وجه بدون برقراری نزدیکی با شوهر از او تمکین عام کرده باشد، دیگر حق استناد به حق حبس نخواهد داشت. مساله مهم و قابل توجه آن است که در فرضی که زوجه پیش از دریافت مهریه خود، بنا بر اجبار یا اکراه از شوهر خود، تمکین نموده باشد، حق حبس زوجه از بین نخواهد رفت.

مطلب مرتبط: وضعیت حقوقی حق حبس زوجه در صورت اعسار زوج

نکات مهم در خصوص شرایط اعمال حق حبس زوجه

1- عده‌ای از حقوقدانان من‌جمله آقای دکتر صفایی بیان داشته‌اند که اگر زوجه، اراده و رضایت خود مبنی بر تمکین از زوج را صراحتاً اعلام نموده باشد، حق حبس وی از بین می‌رود حتی اگر میان زوج و زوجه رابطه جنسی برقرار نشده باشد.

2- زمانی که زوجه از حق حبس خود استفاده می‌نماید، زوج نمی‌تواند زوجه را ملزم به تمکین خاص و ایفای وظایف زناشویی نماید. مضاف بر آنکه در فرض تقسیط پرداخت مهریه و قبول اعسار زوج، تا زمانی که آخرین قسط مهریه به زوجه پرداخت نشده باشد، هم‌چنان حق حبس زوجه به قوت خود باقی خواهد ماند. (مستنبط از رای وحدت رویه شماره 708 مورخ 22-05-1386 صادره از هیات عمومی دیوان عالی کشور)

3- اعمال حق حبس زوجه، مسقط دریافت نفقه نخواهد بود فلذا زوجه با اعمال حق حبس خود، علی‌رغم آنکه از زوج، تمکین نمی‌نماید، هم‌چنان مستحق دریافت نفقه خویش خواهد بود چراکه مستند به تبصره ماده 53 قانون حمایت خانواده مصوب 1391، زوجه به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است. لازم به توضیح است که وضع تبصره ماده 53 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 موجب از اعتبار انداختن رای وحدت رویه شماره 633 مورخه 14-02-1378 دیوان عالی کشور گردیده است. چراکه به موجب ماده اخیرالذکر، هرگاه شوهر از دادن نفقه به زنی که به موجب قانون با استفاده از حق حبس، از تمکین خودداری می‌کند امتناع نماید محکوم به مجازات مقرر در ماده 53 قانون حمایت خانواده (حبس تعزیری درجه شش- حبس تعزیری بیش از سه ماه تا یک سال) خواهد شد.

4- حق حبس در نکاح، اختصاص به زن باکره ندارد؛ لذا چنانچه زنی سابقاً ازدواج نموده باشد، در ازدواج جدید نیز حق حبس خواهد داشت و تا زمانی که به اختیار خود به امر زناشویی اقدام نکرده باشد می‌تواند تمکین از همسر خود را منوط به تسلیم مَهر نماید ولو عقد جدید با همان مرد سابق باشد چراکه قانونگذار در ابتدای ماده 1085 قانون مدنی، عبارت «زن می‌تواند» را به کار برده است و لزومی به باکره بودن زوجه ندارد، هرچند که باکره بودن وی قرینه ای قوی بر عدم انجام تمکین خاص تاکنون از همسر خود می‌باشد.