دیه چیست؟ به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد؟

مفهوم دیه چیست؟

دیه در لغت بمعنای رد کردن بوده و در اصطلاح حقوقی، به مالی گفته می‌شود که در مقابل جنایات وارده اعم از عمدی (در مواردی که قصاص منتفی است) یا غیرعمدی به بزه‌دیده یا اولیای دم او پرداخت می‌شود (مستنبط از ماده 448 قانون مجازات اسلامی). دیه مجازات اصلی برای جنایات غیرعمدی نسبت به انسان زنده می‌باشد و در مورد جنایت بر جنین و انسان مرده، تفاوتی میان عمدی یا غیرعمدی بودن وجود ندارد و با عنایت به منتفی بودن قصاص در جرائم غیرعمدی، در هر دو مورد حکم به پرداخت دیه صادر خواهد شد. ناگفته نماند که در جنایات عمدی، مرتکب علاوه بر پرداخت دیه، حسب مورد به مجازات تعزیری نیز محکوم می‌گردد. زمانی که فرد در مقام مرتکب جرم، محکوم به پرداخت دیه می‌شود، بر حسب نوع جنایات وارده، طی یک بازه زمانی مشخص، موظف به پرداخت دیه خواهد بود. این مهلت توسط قانونگذار در ماده 488 قانون مجازات اسلامی، تعیین گردیده است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص دیه و اینکه به چه افرادی تعلق می گیرد، پرداخته شود.

نحوه پرداخت دیه

مطابق با قوانین و مقررات موجود، در صورت فوت مرتکب جرم، دیه همانند سایر دیون، از محل ماترک مرتکب پرداخت خواهد شد. نکته مهم و قابل توجه آن است که اگر متهم قبل از صدور حکم محکومیت کیفری، فوت نماید، نسبت به جنبه کیفری قرار موقوفی تعقیب صادر خواهد شد اما دادستان جهت تعیین دیه بدون صدور کیفرخواست، پرونده را به دادگاه ارسال خواهد نمود. حال در فرضی که مرتکب جرم محکوم به پرداخت دیه شده باشد اما توانایی مالی جهت پرداخت آن را نداشته باشد، حبس می‌گردد و مدت حبس وی چیزی از اصل دین کسر نمی‌کند و تا زمانی که دین خود را ادا نکند، در حبس خواهد ماند. تفاوت دیه با جزای نقدی در آن است که اگر متهم توانایی پرداخت جزای نقدی را نداشته باشد، با رعایت شرایط قانونی زندانی می‌شود و هر روز حبس او، دویست و پنجاه هزار تومان از مبلغ جزای نقدی کسر می‌نماید (مبلغ مجازات نقدی بدل از حبس، مندرج در ماده 27 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 و مبالغ ریالی مندرج در بند ب ماده 529 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 و تبصره 1 آن درج گردیده است که طبق مصوبه هیات وزیران هر سه سال یک‌بار تعدیل می‌گردد.)، اما در دیه بدین نحو نمی‌باشد و مرتکب تا زمانی که دیه را پرداخت نکند، در حبس می‌ماند.

شایان ذکر است که پرداخت دیه اصولاً مقید به مهلت بوده و مستنبط از ماده 488 قانون مجازات اسلامی، مهلت پرداخت دیه در جنایات عمدی، ظرف یک سال قمری، مهلت پرداخت دیه در جنایات شبه عمدی، ظرف دو سال تمام قمری و هم‌چنین مهلت پرداخت دیه در جنایات خطای محض، ظرف سه سال تمام قمری می‌باشد. نکته مهم و قابل توجه آن است که ملاک تعیین قیمت دیه، قیمت زمان پرداخت آن خواهد بود بدون آنکه به زمان ارتکاب جرم توجهی شود. در شرایطی که مرتکب جرم خواستار این باشد که مبلغ دیه را یک‌باره یا پیش از اتمام مهلت‌های مندرج در ماده 488 قانون مجازات اسلامی، بپردازد، شاکی موظف به قبول آن خواهد بود.

مساله مهم دیگری که در خصوص مهلت پرداخت دیه می‌بایست بدان اشاره شود آن است که مهلت‌های تعیین شده در ماده فوق‌الاشاره، در خصوص ورود جنایت بر انسان یا جنین است فلذا اگر فردی جنایتی را بر یک میت وارد نماید، مستنبط از ماده 725 قانون مجازات اسلامی، دیه ورود جنایت بر میت، حال بوده و مرتکب باید فوراً آن را پرداخت کند اما اگر توانایی پرداخت بصورت فوری را نداشته باشد، مهلت مناسبی جهت پرداخت به وی اعطا خواهد شد. 

نکته مهم دیگر در خصوص پرداخت دیه آن است که دیه بعنوان حق‌الناس، قابل کاهش نیست اما همانند جزای نقدی، قابل تقسیط است به این موضوع در تبصره ماده 534 قانون آیین دادرسی کیفری پرداخته شده است. محکوم‌علیه این حق را دارد که در خصوص محکومیت دیه، مدعی اعسار شده و دادخواست اعسار را مطرح نماید. دیه تحت شرایطی از سوی عاقله مرتکب و یا بیت‌المال پرداخت خواهد شد.

بیشتر بخوانید: مهلت پرداخت دیه تا چه زمانی است؟

پرداخت دیه در صورت درخواست مجنی‌علیه یا اولیای دم

مستنبط از ماده 450 قانون مجازات اسلامی، علاوه بر مواردی که قصاص در آنها جایز نمی‌باشد، در صورت گذشت شاکی نیز قصاص تبدیل به دیه خواهد شد ناگفته نماند که توافق برای دریافت مبلغ مورد توافق به میزان کمتر یا بیشتر از دیه کامل نیز جایز می‌باشد. در جنایات خطای محض، با اعلام گذشت شاکی، دیه ساقط گردیده و مرتکب آزاد خواهد شد اما در جنایات شبه عمدی مبتنی بر تقصیر و جنایت عمدی، مجازات تعزیری از بین نرفته و باقی خواهد ماند.

در خصوص پرداخت دیه ذکر این نکته حائز اهمیت است که می‌توان دیه تعیین شده را از محل تامین کیفری (اعم از وجه‌الکفاله، وثیقه و ...) که مرتکب سپرده است برداشت نمود به شرط آنکه مهلت‌های مندرج در ماده 488 قانون مجازات اسلامی جهت پرداخت دیه منقضی گشته باشد فلذا تا زمانی که این مهلت‌ها به اتمام نرسیده باشد، امکان برداشت مبلغ دیه از محل تامین ممکن نمی‌باشد. مضاف بر آنکه در صورتی بعد از اتمام مهلت‌های مقرر قانونی جهت پرداخت دیه، می‌توان مبلغ دیه را از محل تامین برداشت نمود که فردی که تامین را تودیع نموده است، خود شخص متهم باشد نه فرد دیگر.

دیه به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد؟

دیه حسب مورد می‌بایست به مجنی‌علیه یا اولیای دم او پرداخت شود. وراث مقتول، به جز بستگان مادری، به نسبت سهم‌الارث خود (نه بطور مساوی) از دیه مقتول ارث خواهند برد بنابراین فقط بستگان ابوینی یا بستگان ابی از دیه مقتول ارث می‌برند و اگر مقتول به غیر از بستگان مادری، وراث دیگری نداشته باشد، دیه او به مقام رهبری تعلق می‌گیرد. (مستنبط از ماده 452 قانون مجازات اسلامی)

در فرضی که چند نفر بصورت مساوی باعث بروز جنایتی شوند، حسب مورد هر یک از آنان یا عاقله آنها بصورت مساوی عهده‌دار پرداخت دیه خواهند بود. بنابراین مسئولیت شرکا و یا عاقله در جنایات، بصورت مساوی است و تضامنی نخواهد بود بطور مثال اگر سه نفر بصورت اشتراک باعث بروز جنایتی شوند، وراث مقتول این حق را نخواهند داشت که برای دریافت دیه کامل به هر یک از آنها مراجعه کنند بلکه هر یک از مرتکبین مسئول پرداخت یک‌سوم دیه خواهند بود. (مستنبط از ماده 453 قانون مجازات اسلامی)