بطلان معامله نامشروع چگونه است؟

بطلان معامله نامشروع

هر یک از طرفین معامله برای انعقاد معامله انگیزه یا انگیزه هایی دارند که موجب می شود هر یک از آن ها معامله را منعقد سازند که به آن جهت معامله می گویند. فی الواقع جهت معامله همان انگیزه و هدف اصلی متعاملین برای انعقاد عقد است. برای مثال یکی منزل مسکونی خود را می فروشد تا یک منزل برزگ تر تهیه نماید یا اینکه قصد خرید خودرویی را دارد. به عبارتی دیگر، جهت معامله، هدف بی واسطه ای است که اگر وجود نداشته باشد، معامله نیز انجام نمی شود. در هر قراردادی که میان طرفین منعقد می گردد، لازم نیست که جهت و قصد طرفین از انعقاد آن قرارداد ذکر شود، اما اگر به هر دلیلی بخواهند که اعلام نمایند به چه جهتی معامله می کنند، آن جهت باید مشروع باشد وگرنه معامله باطل است. در مقاله حاضر سعی می گردد به تفصیل در ارتباط با بطلان معامله نامشروع موضوع بند «د» ماده 190 قانون مدنی پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: چگونه می توان انجام معامله به قصد فرار از دین را باطل نمود؟

معامله نامشروع چیست؟

جهت معامله یک امری فردی است که در هر عقد بطور جداگانه وجود دارد. بطور مثال یک نفر می تواند خودرویی را خریداری نماید صرفاً به جهت استفاده شخصی، یا جهت کار کردن در یک آژانس و یا ... از این رو جهت معامله متناسب با نیت و انگیزه افراد، متفاوت می باشد. لزوم حفظ ثبات قراردادها، این مورد را تاکید می نماید نیت های نادرست و‌ نامشروع افراد، نتواند درستی‌ قرارداد را تحت الشعاع قرار دهد چراکه در اینصورت هیچ کس نمی تواند به نفوذ قرارداد خود مطمئن باشد. عقد یا قرارداد، رابطه ای دو طرفه است به همین دلیل، هدفی در صحت عقد موثر است که در اراده مشترک هر دو طرف وجود داشته باشد. لذا نیت هر یک از طرفین پیش از انعقاد قرارداد وقتی موثر خواهد بود که در ضمن قرارداد نیز بیان شده و معامله بر پایه آن انجام شود. ناگفته نماند که جهت نامشروع معامله به هر طریقی که احراز شود چه به صورت صریح و چه به صورت ضمنی و مطابق با اوضاع و احوال حاکم میان طرفین، باعث بطلان عقد خواهد بود. هدف قانونگذار آن است که قراردادها وسیله ای برای توزیع ثروت به نحوی نامشروع و شکستن حریم اخلاقی نباشند و در جمع بین اصل صحت و اصل استحکام معاملات از یک سو، و اصل احترام به اخلاق حسنه از سوی دیگر، جهت نامشروع در صورت جمع شرایط ذیل می تواند موجب بطلان عقد شود: نخست آنکه انگیزه یا داعی اصلی باشد نه یکی از دواعی (به بیانی دیگر، جهت یا هدف نامشروع، جهت اصلی معامله باشد نه جهت فرعی و جانبی آن) و دوم آنکه جهت نامشروع مزبور ابراز و وارد قلمرو تراضی شود و واقعاً یا نوعاً طرف مقابل نیز از آن مطلع باشد. ماده ٢١٧ قانون مدنی در این باره بیان داشته است:

«در معامله لازم نیست که جهت آن تصریح شود ولی اگر تصریح شده باشد باید مشروع باشد والا معامله باطل است.»

زمانی که بیان می گردد جهت باید مشروع باشد، یعنی جهت باید قانونی باشد. بنابراین اگر جهت و قصد طرفین در قرارداد نوشته می شود باید قانونی باشد و الا قرارداد باطل است. به عنوان مثال اگر در یک قرارداد فروش خانه نوشته شود که این معامله به جهت فرار از ادای دین است، معامله باطل است. همچنین مطابق با ماده ٢١٨ قانون مدنی:

«هرگاه معلوم شود که معامله به قصد فرار از دین بطور صوری انجام شده آن معامله باطل است.»

در ارتباط با دعوای بطلان معامله نامشروع صورت جلسه نشست قضائی استان زنجان/ شهر خرمدره مورخه 13-09-1398 در پاسخ به سوال: «خریدار دادخواست الزام به تنظیم سند ملک خریداری شده را تقدیم دادگاه نموده خوانده (فروشنده) دفاعاً اظهار داشته معامله صوری بوده و این ملک از بابت تضمین باز پرداخت اصل و سود وجوه ربوی نوشته شده است به لحاظ نامشروع بودن جهت معامله باطل می‌باشد حال سوالات زیر در خصوص این پرونده مطرح است. 1- دفاع بطلان معامله آیا باید به موجب دادخواست جداگانه در قالب دادخواست تقابل یا دادخواست مرتبط مطرح گردد یا این دفاع، دفاع به معنی اخص بوده و نیازی به طرح دادخواست جداگانه ندارد؟ 2- آیا صدور حکم به بطلان معامله به لحاظ نامشروع بودن جهت (ربوی بودن آن) مستلزم صدور حکم کیفری در خصوص اصل ربا می‌باشد؟ دادگاه باید قرار اناطه صادر نماید یا این که برای دادگاه حقوقی اصل ربا محرز شود کافی برای صدور حکم به بطلان معامله می‌باشد؟» بیان داشته است:

نظر هیئت عالی

«در فرض سوال؛ اولاً: ادعای بطلان معامله به جهت صوری و نامشروع بودن، دفاع به معنای خاصی تلقی و بنابر وحدت ملاک ماده 142 قانون آیین دادرسی مدنی نیازی به تقدیم دادخواست ندارد. ثانیاً: در صورت ادعای نامشروع بودن جهت معامله با ادعای صوری و ربوی بودن آن، نیازی به صدور قرار اناطه ندارد و دادگاه حقوقی به ارکان و شرایط اساسی صحت معامله و انطباق آن با مقررات و قوانین آمره، رسیدگی نموده و در صورت احراز صحت دفاعیات خوانده مبنی بر نامشروع بودن جهت معامله و صوری بودن آن، حکم به بطلان دعوی الزام به تنظیم سند رسمی خواهان صادر و اعلام می‌نماید.»

مطلب مرتبط: نامشروع بودن جهت معامله چیست؟

اصحاب دعوای بطلان معامله نامشروع

خواهان این دعوا می تواند یکی از طرفین معامله و یا هر شخص ذی نفعی باشد که از بطلان معامله سودی می برد. اگر شخصی خارج از قرارداد به عنوان ذی نفع، طرح دعوی می کند، خوانده دعوی باید هر دو طرف معامله باشند. دعوای اعلام بطلان معامله نامشروع اگر مال منقول باشد، در دادگاه محل اقامت خوانده یا محل وقوع عقد مطرح می شود ولی چنانچه موضوع معامله، ملک باشد، دادگاه محل وقوع ملک صالح به رسیدگی است.

معامله ای که از ابتدا باطل باشد، هیچ اثری ندارد و دادگاه تنها بطلان آن را از روز عقد قرارداد اعلام می کند. بنابراین در دعوای تایید بطلان معامله بدلیل نامشروع بودن جهت، اجرائیه ای صادر نمی شود.

بیشتر بخوانید: نمونه رای بطلان معامله به جهت صوری بودن

نکات مهم در دعوای تایید بطلان معامله بدلیل نامشروع بودن جهت

1- اگر خریدار، موضوع معامله را به جهت نامشروع بخرد ولی در قرارداد ذکر نکند و فروشنده هم از نیت او باخبر نباشد، معامله صحیح است.

2- برای صحت هر معامله، شرایط ذیل اساسی است: الف) قصد طرفین و رضای آنها ب) اهلیت طرفین ج) موضوع معین که مورد معامله باشد. د) مشروعیت جهت معامله. (ماده 190 قانون مدنی)

3- منظور از نامشروع بودن، اعمال خلاف قانون یا نامشروع بودن در مفهومی عام، خلاف اخلاق و نظم عمومی یا قواعد آمره است، مانند خرید خودرو برای حمل کالای قاچاق.

4- در معامله اصل بر صحت و مشروع بودن آن است مگر طرفین به صورت صریح جهت نامشروع معامله را در آن قید نموده باشند که در این صورت معامله باطل است.