شروط ضمن عقد چیست؟ انواع آن کدام است؟

مفهوم حقوقی شروط ضمن عقد

یکی از مباحث مهم و کاربردی در عالم حقوق، مفهوم شرط است. شرط به منزله توافقی است که بنابر مفاد تراضی دو طرف عقد و یا بنابر طبیعت خاص خود، از توابع عقد دیگری قرار می‌گیرد؛ مانند آنکه در عقد نکاح شرط شود که انتخاب مسکن با زوجه باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که اصولاً شرط تابع عقد و فرع بر آن می‌باشد. این جمله بدین معنا است که علی‌الاصول تعهداتی که از شرط ناشی می‌شود مستقل نبوده و همواره بخشی از عقد می‌باشند. بنابراین اگر میان شرط و عقد استقلال وجود داشته باشد، باید پذیرفت که آن شرط، در واقع شرط نبوده و خود عقد مستقل است اما با این تفاوت که دو عقد مستقل از هم، در یک سند محقق شده و احکام شرط بر آنان جاری نمی‌شود. شروط ضمن عقد از جایگاه ویژه‌ای هم در علم فقه و هم در علم حقوق برخوردار است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص شروط ضمن عقد و انواع آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: شروط باطل‌کننده عقد کدامند؟

انواع شروط ضمن عقد

شرط ضمن عقد از تعهدات تبعی عقد می‌باشد که در کنار عقد اصلی، ایجاد می‌گردد. این شروط، در صورتی صحیح است و قانون از آن حمایت می‌کند که مخالفتی با اصل قرارداد (آن چیزی که طرفین عقد برای رسیدن به آن قرارداد بسته‌اند) و قوانین آمره (قوانین مربوط به نظم عمومی و جلوگیری از زیان افراد) نداشته باشند؛ بطور مثال به علت مخالفت با اصل قرارداد، نمی‌توان ضمن عقد اجاره شرط کرد که مستاجر نتواند از ملک استفاده نماید. گاهی اوقات ممکن است که تصور شود شروط ضمن عقد همان شرایط قانونی قرارداد است که البته تصور اشتباهی است و این دو کاملاً متفاوت از یکدیگر می‌باشند چراکه شرایط قانونی قرارداد، قید قانونی تحقق عمل حقوقی هستند مانند آنکه شرط شده باشد که طرفین معامله می‌بایست اهلیت داشته باشند. اهلیت داشتن طرفین از شرایط قانونی صحت قرارداد است یعنی اگر طرفین اهلیت نداشته باشند، عقد صحیح نشده است. نکته قابل تامل در ارتباط با شروط ضمن عقد این است که شرط می‌بایست متضمن وضعیت حقوقی (تعهد) باشد که تخلف از آن موجب نقض قرارداد باشد بنابراین هر اظهارنظری که قبل یا زمان انعقاد قرارداد بیان شود، به منزله شرط ضمن عقد تلقی نمی‌شود چراکه بعضی اظهارات صرفاً به منزله توصیفات عقد است نه شروط ضمن آن. به دلالت ماده 234 قانون مدنی، انواع شروط ضمن عقد عبارتند از: شرط صفت، شرط فعل و‌ شرط نتیجه که در ذیل به بیان هر یک می‌پردازیم.

الف) شرط صفت

شرط صفت به شرطی اطلاق می‌گردد که اوصاف و ویژگی‌های مورد معامله و هم‌چنین کمیت یا کیفیت آن را بیان می‌نماید (وفق ماده 234 قانون مدنی). علی‌الاصول در تمامی قراردادها، شرط صفت درج می‌گردد؛ بطور مثال در قرارداد فروش پارچه زمانی که قید می‌گردد نوع پارچه مخملی، ابریشمی و‌ ... است در واقع این موارد، ویژگی‌های مورد معامله را بیان می‌نمایند که همان شرط صفت در قرارداد می‌باشد. ناگفته نماند بیان کیفیت کالا و یا کمیت آن نیز همگی در زمره موارد شرط صفت می‌باشد مانند فروش روغن کرمانشاهی درجه یک، یک تخته فرش شش متری و ... . شایان ذکر است که مطابق با قوانین و مقررات موجود، از درج شرط صفت در قرارداد هم می‌توان برای اجناس معین (مانند یک تخته فرش سه متری تمام ابریشم) و هم برای اجناس کلی (مانند صد کیلوگرم برنج دم سیاه درجه یک) استفاده نمود.

ب) شرط فعل

یکی دیگر از انواع شروط ضمن عقد، شرط فعل می‌باشد. در تعریف شرط فعل می‌توان اینگونه بیان نمود که شرط فعل یک تعهد فرعی است که در ضمن عقد درج گردیده تا به موجب آن، فرد متعهد به انجام کار یا خودداری از انجام کاری شده باشد (مستند به ماده 234 قانون مدنی). نکته مهم و قابل توجه آن است که طرفین عقد با درج شرط فعل در واقع یک التزام فرعی را در ضمن التزام اصلی (=عقد) ایجاد می‌نمایند. 

شرط فعل دارای اقسام مختلف و متفاوتی است گاهی اوقات شرط فعل ناظر بر انجام یا عدم انجام یک عمل مادی یا یک عمل حقوقی است (مستند به ماده 241 قانون مدنی)؛ مانند ساخت یک خانه، اجاره یک باغ و ... . اما گاهی اوقات شرط فعل در خصوص موضوع معامله است مانند آنکه در قرارداد فروش یک واحد آپارتمان توسط شخص «الف» به شخص «ب»، خریدار (شخص «ب») در قرارداد شرط می‌کند که ثمن را به نحو اقساط طی چند ماه به فروشنده پرداخت نماید. ناگفته نماند که یکی دیگر از انواع شرط فعل، زمانی است که طرفین شرط فعلی را در قرارداد خویش درج می‌نمایند که هیچ ارتباطی با موضوع معامله ندارد به طور مثال در قرارداد فروش یک دستگاه خودرو، فروشنده متعهد می‌شود که مغازه خود را به خریدار اجاره دهد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که با گنجاندن شرط فعل در قرارداد بعنوان یکی از شروط ضمن عقد، حقی برای متعهدله (فردی که انجام تعهد به نفع وی می‌باشد) ایجاد می‌گردد فلذا متعهدله این حق را خواهد داشت که بنابه هر علتی از حق خود صرف‌نظر نماید. در این وضعیت چنین فرض می‌شود که این شرط در عقد گنجانده نشده است. (مستنبط از ماده 244 قانون مدنی)

ج) شرط نتیجه

یکی دیگر از شروط ضمن عقد، شرط نتیجه می‌باشد. شرط نتیجه به معنای آن است که حصول موردی که خارج از موضوع عقد است در قرارداد شرط شود؛ مانند آنکه زوج در ضمن عقد نکاح، وکالت در طلاق را به زوجه اعطا نماید. ناگفته نماند آن دسته از اعمال حقوقی را می‌توان به عنوان شرط نتیجه در قرارداد درج نمود که انجام آنها نیازمند تشریفات خاصی نباشد. شرط نتیجه می‌تواند به طرق مختلفی به عنوان یکی از شروط ضمن عقد در قرارداد درج شود. گاهی اوقات درج شرط نتیجه منجر به انتقال مال به دیگری می‌شود بطور مثال شخص «الف» اقدام به اجاره خودروی خود به شخص «ب» می‌نماید و در قرارداد شرط می‌شود که بعد از اتمام مدت قرارداد اجاره، مالکیت خودرو در ازای دریافت مبلغی به شخص «ب» منتقل شود.

گاهی اوقات شرط نتیجه منجر به اعطای نمایندگی و‌ وکالت به دیگری می‌شود مانند آنکه در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگری شرط می‌شود که چنانچه زوج در مدت معینی غایب شود، زوجه وکیل و‌ وکیل در توکیل شده و بتواند پس از اثبات تحقق شرط، خود را مطلقه نماید. (مستنبط از ماده 1119 قانون مدنی)

مورد دیگری که در اثر درج شرط نتیجه در عقد یا قرارداد می‌تواند ایجاد شود زمانی است که شرط نتیجه باعث ایجاد حق برای مشروط‌له می‌گردد بطور مثال در قرارداد فروش ملک درج می‌شود که در صورت عدم پرداخت ثمن ظرف مهلت مقرر، فروشنده حق فسخ معامله را خواهد داشت (مستند به ماده 399 قانون مدنی). گاهی اوقات نیز گنجاندن شرط نتیجه در قرارداد منتج به محروم شدن مشروط‌له از حقی می‌گردد مانند آنکه در قرارداد اجاره شرط می‌شود که مستاجر حق اجاره دادن مورد اجاره به دیگری را ندارد. (وفق ماده 474 قانون مدنی)

مطلب مرتبط: لزوم یا عدم لزوم درج مدت در قرارداد به چه معناست؟

اقسام شروط ضمن عقد از نظر زمان تعلق به قرارداد

گاهی اوقات ممکن است که از ظاهر ماده 234 قانون مدنی چنین استنباط شود که شروط ضمن عقد فقط منحصر به سه شرط فوق‌الاشاره می‌باشند اما با کمی تدقیق در شروط قراردادی مشخص می‌شود که برخی از شروط را نمی‌توان تحت عناوین سه‌گانه فوق، جای داد. شروط از جهت زمان تعلق به قرارداد، به سه دسته بنائی، ضمن عقد و بعد عقد تقسیم می‌گردند.

شرط بنایی (تبانی): شرط بنایی شرطی است که توافق طرفین قبل از عقد بر التزام آن بوده است یعنی طرفین، عقد را بر اساس آن منعقد نموده‌اند. بطور معمول طرفین قرارداد، قبل از انعقاد قرارداد صحبت‌ها و مذاکراتی دارند که در زمان انعقاد آن نیز، به این توافقات توجه نموده و بر آن اساس، عقد را منعقد می‌نمایند حتی اگر در زمان تنظیم قرارداد به آن تصریح ننمایند؛ بطور مثال زمانی که خریداری به مغازه مبل فروشی مراجعه نموده و فروشنده خود را متعهد به تحویل رایگان کالای فروخته شده درب منزل نماید، تحویل مجانی کالا، شرط بنایی طرفین عقد می‌باشد.

ناگفته نماند که شرط بنایی فقط شامل آن مواردی نیست که طرفین قبل از انعقاد عقد در رابطه با آن صحبت کرده اند اما در عقد به جهتی ذکری از آن نشده است، نیست بلکه هر چیزی را که در عرف رایج بوده و عقد با ذهنیت طرفین نسبت به واقع شده باشد را نیز شامل می گردد. (مستند به ماده 1128 قانون مدنی)

شروط ضمن عقد: همانگونه که پیش‌تر نیز عرض گردید، شروط ضمن عقد به شروطی می‌گویند که در زمان انعقاد قرارداد، وارد عقد شده و جزء تعهدات تبعی آن به شمار می‌روند.

بیشتر بخوانید: شرط فعل و تاثیر عدم اجرای شرط فعل در قرارداد

شروط بعد از عقد: شروط بعد عقد یا شروط الحاقی، شروطی هستند که پس از انعقاد عقد به آن اضافه می‌شوند؛ مانند آنکه پس از انعقاد قرارداد، مبلغ وجه التزام افزایش یا کاهش یابد. شروط الحاقی در واقع نوعی بازنگری در بعضی از مفاد عقد است که پس از انعقاد عقد، تحت عناوینی از قبیل متمم، الحاقیه و … به عقد اضافه می‌شود. نکته قابل ذکر این است که توافق بر شرط الحاقی نیاز به تغییر اوضاع و احوال اقتصادی ندارد و تنها کافی است که طرفین قرارداد توافق نمایند. به هر صورت الحاق شرط بعد از انعقاد قرارداد، در عالم حقوق ممکن بوده و قابلیت الحاق به عقد را دارد.