نحوه طرح دعوای تقسیم ترکه

دعوای تقسیم ترکه

ترکه به اموالی گفته می‌شود که پس از فوت شخص از‌ وی برجا می‌ماند. به این اموال، ماترک متوفی نیز می‌گویند. یکی از مهمترین مسائل و مواردی که معمولاً وراث بعد از فوت مورث با آن روبرو می‌شوند، مساله چگونگی تقسیم ارث میان آنان می‌باشد. ترکه متوفی پس از فوت وی قهراً به وراث منتقل می‌گردد اما مالکیت آنها نسبت به ترکه مستقر نخواهد شد مگر پس از پرداخت دیون و حقوقی که متعلق به ترکه می‌باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص نحوه طرح دعوای تقسیم ترکه مطابق با قانون مدنی و قانون امور حسبی پرداخته شود.

مطلب مرتبط: نحوه طرح دعوای مطالبه سهم الارث

شرایط طرح دعوای تقسیم ترکه

همانگونه که در ابتدای مقاله عرض گردید، با فوت مورث خواهان یا خواهان‌های دعوا و با ارائه گواهی انحصار وراثت از سوی آنان، دعوای تقسیم ترکه مطرح می‌گردد. جهت طرح این دعوا لازم است که اولاً ترکه‌ای موجود باشد. ثانیاً وراث، کافر نباشند. ثالثاً نسب وراث، مشروع باشد. رابعاً وراث، قاتل مورث خود نباشند. مطابق با قوانین موجود، اگر ورثه در مورد نحوه تقسیم ترکه با یکدیگر به توافق برسند، می‌توانند اموال بجا مانده از متوفی، اعم از منقول یا غیرمنقول را میان یکدیگر تقسیم نمایند در واقع در این شرایط، تقسیم به تراضی میان وراث صورت می‌گیرد اما اگر میان ورثه هیچ‌گونه توافقی در جهت تقسیم ترکه صورت نپذیرد همه یا هر یک از آنان می‌توانند از طریق دادگاه، دعوای تقسیم ترکه را مطرح نمایند.

مطلب مرتبط: نحوه درخواست اخراج ثلث از ترکه

نکات مهم در طرح دعوای تقسیم ترکه

1- موجبات ارث به دو صورت نسب و سبب می‌باشد (وفق ماده ۸۶۱ قانون مدنی). اشخاصی که به موجب نسب ارث می‌برند سه طبقه‌اند: 

طبقه اول) پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد.

طبقه دوم) اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها.

طبقه سوم) اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها. (مستند به ماده 862 قانون مدنی) 

اشخاصی که بموجب سبب ارث می برند، فقط زوجین می باشند.

مطلب مرتبط: سهم‌الارث طبقه اول وراث به چه میزان است؟

2- اموال بجا مانده از متوفی، میان تمام ورثه بصورت مشاع و مشترک است و هر یک از آنان می‌توانند سهم خود را بصورت جداگانه مطالبه و اخذ نمایند. فی‌الواقع وفق ماده 326 قانون امور حسبی، قواعد ‌و مقررات تقسیم مال مشاع در تقسیم ترکه نیز جاری می‌باشد. اگر تقسیم مال مشاع، به جهت تقسیم ترکه باشد و ترکه نیز مال غیرمنقول ثبتی باشد، وفق رای وحدت رویه شماره 719 مورخ 1390/02/20 هیات‌ عمومی دیوان ‌عالی ‌کشور، رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه بوده و یک امر قضایی محسوب می‌گردد و از صلاحیت اداره ثبت اسناد و املاک خارج است.

مطلب مرتبط: رسیدگی ماهوی به دعوای تقسیم ترکه چگونه است؟

3- مرجع صالح جهت رسیدگی به دعوای تقسیم ترکه، وفق ماده 20 قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاهی است که آخرین اقامتگاه متوفی در آن حوزه بوده است حتی اگر ترکه مال غیرمنقول باشد.

4- برخی از محاکم معتقدند که نیازی به تحریر ترکه (مشخص نمودن دارایی و بدهی متوفی) پیش از تقسیم ترکه نمی‌باشد اما بالاخص زمانی که ترکه متعدد است، توصیه می‌شود که جهت مشخص شدن محدوده رسیدگی دادگاه، پیش از طرح دعوای تقسیم ترکه، از طریق دادگاه صلح آخرین اقامتگاه متوفی، درخواست تحریر ترکه مطرح شود (وفق بند 6 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402، حصر ورثه، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن در صلاحیت دادگاه صلح است.). ناگفته نماند در فرضی که میان وراث، غایب یا محجور وجود داشته باشد، وفق مواد 205 و 208 قانون امور حسبی، می‌بایست تحریر ترکه انجام شود. در دعوای تقسیم ترکه خواهان مکلف است که لیست تمامی دارایی‌های بجای مانده از متوفی را به دادگاه اعلام نماید.

مطلب مرتبط: نحوه درخواست تحریر ترکه

5- عموم مردم تصور می‌نمایند که دعوای تقسیم ترکه با دعوای مطالبه سهم‌الارث یکی می‌باشد که تصور اشتباهی است و این دو دعوا با یکدیگر یکسان نبوده و متفاوت می‌باشند. در خصوص تفاوت میان دعاوی تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث می‌توان اینگونه بیان نمود که اگر پس از فوت مورث، وراث در خصوص تقسیم ماترک با یکدیگر توافقی نداشته باشند، می‌توانند تقسیم ماترک را از دادگاه خواستار شوند اما دعوای مطالبه سهم‌الارث علی‌القاعده زمانی مطرح می‌شود که یا به تراضی یا به حکم دادگاه، ترکه تقسیم شده است اما احد از وراث یا قیم و یا ... سهم‌الارث خواهان دعوا را در اختیار دارد اما به وی تحویل نمی‌دهد. در دعوای مطالبه سهم‌الارث نیازی به طرف دعوا قرار دادن همه وراث وجود ندارد بلکه صرفاً کسی طرف دعوا قرار می‌گیرد که از تحویل سهم‌الارث به خواهان خودداری می‌نماید.

6- قانونگذار شرایطی را مقرر نموده است که بموجب آن، وراث ظرف یک ماه از تاریخ اطلاع از فوت مورث خویش، می‌توانند ترکه را رد نمایند در صورت گذشت این مدت و عدم اعلام رد، ترکه از سوی وراث، قبول شده محسوب می‌شود و ایشان مسئول اداء تمام دیون متوفی تا اندازه سهم‌الارث خود خواهند بود. (مستنبط از مواد 248 و 250 قانون امور حسبی)

مطلب مرتبط: نحوه اعلام رد ترکه از طریق دادگاه صلح

7- در دعوای تقسیم ترکه، دادگاه اموالی را که بدون هیچ‌گونه قید و شرط و یا ادعایی، جزء ماترک محسوب می‌شوند را مورد تقسیم قرار می‌دهد حال اگر شخص ثالث و یا یکی از وراث، نسبت به قسمتی از ترکه ادعای مالکیت داشته باشد، با طرح دعوا، دادگاه به موضوع رسیدگی نموده و در صورتی که آن را جزء ماترک تشخیص دهد، آن را نیز در تقسیم ترکه لحاظ می‌نماید. بنابراین اموالی که در ترکه بودن آنان اختلاف است، قابل تقسیم نمی‌باشند و نیازمند رسیدگی قضایی است. در این ارتباط اداره کل حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره 7/96/2536 مورخه 23-10-1396 در پاسخ به سوال «در صورت طرح دعوی تقسیم ترکه و اختلاف ورثه در جلسه دادگاه نسبت به ترکه مالکیت آیا دادگاه می‌بایست نسبت به موضوع چه تصمیم مقتضی صادر نماید؟» بیان داشته است:

«در دعوای تقسیم ترکه، دادگاه اموالی را که منجزاً جزء ترکه تشخیص دهد مورد تقسیم قرار می‌دهد و چنانچه نسبت به ترکه بودن برخی از اموال اختلاف در مالکیت بین ورثه وجود داشته باشد، مثل این‌که خوانده مدعی شود آن را از شخص ثالث خریده است و جزء ترکه نیست با طرح دعوا، دادگاه به موضوع رسیدگی و در صورتی که منجزاً جزء ماترک تشخیص دهد، آن را نیز در تقسیم ماترک لحاظ می‌کند. بنابراین، در فرض سوال، اموالی که در ترکه بودن آن اختلاف است قابل تقسیم نمی‌باشند و درخواست برخی از ورثه مبنی بر تقسیم برخی از اموال که در مالکیت مورث اصحاب دعوی نسبت به آن تردیدی نیست قابل استماع است و مخالفت سایر وراث مانع قانونی در استماع و رسیدگی به آن نیست. بدیهی است سایر وراث نیز می‌توانند چنانچه مدعی امکان تقسیم اموال دیگری به عنوان ترکه باشند که در آن اختلاف است، ضمن تقدیم دادخواست اثبات مالکیت مورث خود، درخواست تقسیم آن را بنماید که در این‌صورت به همه آن یک‌جا رسیدگی می‌شود.»

8- تقسیم ترکه به روش‌های ذیل صورت می‌گیرد:

الف) تقسیم به تراضی: زمانی که میان وراث در خصوص تقسیم‌ ماترک، توافق صورت می‌گیرد و تقسیم‌نامه‌ای بصورت عادی یا رسمی میان خود تقسیم می‌نمایند.

ب) تقسیم به اجبار: زمانی که میان وراث در خصوص تقسیم ماترک، توافقی صورت نمی‌گیرد و تقسیم به دادگاه واگذار می‌شود که در این‌صورت یا تقسیم به افراز (تقسیم مال تجزیه‌پذیر مانند دو تن گندم که میان دو نفر بصورت مشاع باشد که به هر نفر یک تن برسد) انجام می‌شود یا تقسیم به تعدیل (مال قیمی است و بصورت یکسان قابل تجزیه نیست که بر طبق نظر کارشناس تقسیم می‌گردد مانند یک زمینی که همه قسمت‌های آن دارای ارزش یکسانی نیست و تقسیم آن نیازمند انجام کارشناسی است) یا تقسیم به رد (زمانی که تقسیم به افراز و تعدیل ممکن نیست و چند مال دارای ارزش متفاوت وجود دارد و‌ ورثه‌ای که مالی دریافت کرده که ارزش بیشتری داشته باید مابه‌التفاوت آن را به ورثه‌ای بدهد که مال کم ارزش‌تری دریافت نموده‌اند) یا تقسیم به صورت غیرمستقیم یا فروش (وقتی که هیچ یک از روش‌های فوق قابل انجام نباشد وفق ماده 317 قانون امور حسبی، ترکه به فروش رفته و به نسبت سهم‌الارث میان وراث تقسیم می‌شود). فی‌الواقع اگر مال یا اموال بجای مانده از متوفی، قابل تقسیم نباشد، آن مال به نرخ روز فروخته خواهد شد و بهای آن به نسبت سهم‌الارث میان وراث تقسیم می‌گردد و اگر مال‌الارث، مال غیرمنقول باشد، می‌توان فروش آن را از دادگاه درخواست نمود.

9- اگر متوفی بلاوارث باشد، مقنن در ماده 866 قانون مدنی بدین نحو تعیین تکلیف نموده است که ترکه بجای مانده متعلق به حاکم است. لازم به توضیح است که مستند به ماده ۲۸ قانون مدنی، بخشنامه شماره ۱۰۰/۱۵۶۵۸/۹۰۰۰ مورخ ۲۷-۰۳-۱۳۹۲ رییس قوه قضاییه و هم‌چنین با لحاظ ماده ۴ قانون راجع به اموال بلاصاحب مصوب ۱۳۱۳، اموال منقول تا سه سال و اموال غیرمنقول تا ده سال نزد دادستان یا مأذون وی در سرپرستی نگهداری می‌شود و بعد از این تاریخ‌ها به ستاد فرمان اجرایی امام منتقل می‌گردد.

بیشتر بخوانید: نمونه وصیت نامه شرعی و قانونی

10- اگر احد از وراث سهم‌الارث خود را به فرد ثالثی منتقل نموده باشد وفق مواد 301 و 309 قانون امور حسبی، او بعنوان ذی‌نفع می‌تواند درخواست تقسیم ترکه را مطرح نماید و دعوای او قطعاً قابلیت استماع خواهد داشت.

11- اگر وراث با مراجعه به اداره ثبت، در خصوص مال غیرمنقول ثبتی بجای مانده از متوفی، به نسبت سهم‌الارث خود، سند تک برگ مشاعی دریافت نموده باشند، دیگر طرح دعوای تقسیم ترکه نسبت به آن ملک، موضوعاً منتفی خواهد بود و به علت شراکت مشاعی ورثه در ملک، آنها می‌توانند درخواست افراز ملک مشاع ثبت شده را از اداره ثبت بخواهند.