سهم الارث طبقه اول وراث به چه میزان است؟

سهم الارث طبقه اول وراث

ارث در لغت بمعنای بقاء بوده و در اصطلاح حقوقی مجموع احکام و مقرراتی است که مربوط به اداره ترکه (ارثیه) و نحوه انتقال آن به وراث می باشد. 
بی شک ارث در زمره یکی از مهمترین وقایع حقوقی می باشد چراکه مانند هر یک از وقایع حقوقی اراده مورث یا وارث در تحقق آن نقشی نداشته است. نقش ارث قطعاً در خانواده و به تبع آن جامعه انکار ناپذیر می باشد. در میان فقیهان نیز مساله ارث دارای اهمیت بسزایی است. انسان تا زمانی که در قید حیات است، اختیار تصرف در اموال خویش را دارد اما پس از آنکه دار فانی را وداع گوید، این اختیار به ورثه وی انتقال می یابد. نحوه انتقال دارایی و هم چنین میزان آن به وراث را قانونگذار تعیین نموده است. نکته قابل ذکر آن است که مطابق با ماده ۸۳۷ قانون مدنی هیچ فردی حق ندارد که بموجب وصیت، یک یا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم نماید. هم چنین هر کس بموجب وصیتنامه، فقط می تواند تا یک سوم اموال خود را وصیت کند در صورت وصیت زائد بر یک سوم، آن وصیت نافذ نخواهد بود مگر با اجازه وراث. 

طبقات وراثی که بموجب نسب ارث می برند به ترتیب ذیل می باشد:

۱) پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد 

۲) اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن ها

۳) اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آن ها (ماده 862 قانون مدنی)

در مقاله حاضر سعی می گردد به تفصیل در ارتباط با سهم الارث طبقه اول پرداخته شود. 

بیشتر بخوانید: موانع ارث در قانون مدنی چیست؟

سهم الارث وارثان طبقه نخست و‌ وارثان سببی (زوج و زوجه)

زوج و زوجه با وارثان نسبی طبقه اول ارث می برند و هیچ یک از آنان مانع ارث بردن دیگری نیست. با وجود هر یک از وارثان طبقه اول، ولو از درجه های پایین مانند نوه یا نتیجه، وارثان طبقه دوم ارث نخواهند برد و وارثان طبقه اول بر وارثان طبقه دوم مقدم می باشند. همچنین در میزان ارث بردن وراث، وراث مذکر دو برابر وراث مونث ارث می برند. این قاعده میان تمام طبقات وراث اجرا می گردد. 

اگر وارثان طبقه اول، پدر و مادر متوفی باشند، سهم مادر یک سوم و دو سوم باقیمانده متعلق به پدر خواهد بود (در اینصورت نیز پدر دو برابر مادر ارث می برد) حال اگر وارث دیگری در طبقه اول وجود داشته باشد، نخست سهم او داده می شود و بعد از آنچه که باقی مانده، یک سوم به مادر و دوم سوم به پدر تعلق می گیرد. نکته قابل ذکر آن است که ملاک پدر یا مادر بودن، زمان انعقاد نطفه می باشد و تغییر جنسیت تاثیری در میزان ارث آنها ندارد فی الواقع اگر پدر متوفی تغییر جنسیت دهد و جنسیت زن اختیار کند، ارث وی همان ارث پدر است. مساله مهم دیگر آنکه اگر متوفی دارای همسر باشد، او هم در طبقه اول وراث قرار می گیرد. ماده ۹۰۶ قانون مدنی در این ارتباط اشعار داشته است:

«اگر برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد از هر درجه که باشند موجود نباشد هر یک از ابوین در صورت انفراد تمام ارث را می برد و اگر پدر و ‌مادر میت هر دو زنده باشند مادر یک ثلث و پدر دو ثلث می‌برد لیکن اگر مادر حاجب داشته باشد سدس از ترکه متعلق به مادر و بقیه مال پدر است.»

ذکر این نکته حائز اهمیت است که  اگر پدر تنها وارث طبقه اول متوفی باشد، تمامی اموال او به پدر خواهد رسید حال اگر مادر نیز تنها وارث طبقه اول متوفی باشد، مابقی اموال نیز به او خواهد رسید.

بیشتر بخوانید: میزان سهم الارث زن و شوهر در صورت فوت هر یک از آنان

تقدم وارثان نزدیکتر 

پدر، مادر، پسران و دختران متوفی بی واسطه با او رابطه دارند و با هم ارث می برند اما نوه های متوفی با وجود اولاد ارث نخواهند برد. در صورت نبودن فرزندان، اولاد اولاد، قائم مقام پدر یا مادر خود بوده و با هر یک از ابوین متوفی که زنده باشند، ارث می برند. ماده ۹۱۰ قانون مدنی در این خصوص بیان نموده است:

«هر‌گاه میت اولاد داشته باشد گرچه یک نفر، اولاد اولاد او ارث نمی‌برند.»

نکته حائز اهمیت در خصوص ماده فوق، آنست که برای آنکه نوادگان به قائم مقامی از اولاد متوفی از جد خویش ارث ببرند، می بایست اولاد متوفی پیش از او فوت کرده باشد. مضاف بر آنکه اگر شرط اول قائم مقامی محقق شود (مرگ اولاد پیش از نوادگان) و یکی از اولاد کسی پیش از خودش بمیرد و از او نوادگانی بر جای بماند اما یکی دیگر از اولاد متوفی زنده باشد، نوه های او ارث نخواهند برد و قائم مقامی نوه ها محقق نمی گردد. (مستفاد از مواد 889 و 910 قانون مدنی)

سهم ابوین، اولاد و زوج یا زوجه

۱) اگر تنها وارث‌ متوفی، پدر یا مادر یا زوج باشد، تمام ترکه به او خواهد رسید. بیشترین سهمی که به زوجه تعلق می گیرد، در صورت نداشتن فرزند و هیچ وارث دیگری، یک چهارم ترکه می باشد و الباقی ترکه در اختیار حاکم قرار خواهد گرفت. ماده ۹۴۹ قانون مدنی عنوان نموده است:

«در صورت نبودن هیچ وارث دیگر به غیر از زوج یا زوجه شوهر تمام ترکه زن متوفای خود را می‌برد لیکن زن فقط نصیب خود را و بقیه‌ ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهد بود.»

۲) در صورتی که ورثه متوفی پدر و زوج باشند، نصف ماترک متعلق به زوج و نصف ماترک متعلق به پدر می باشد. 

۳) در صورتی که ورثه متوفی، پدر و زوجه یا زوجه ها باشند، یک چهارم ترکه به زوجه یا زوجه ها می رسد و باقیمانده ترکه متعلق به پدر خواهد بود. 

۴) در صورتی که ورثه متوفی، مادر و زوج باشند، یک سوم ترکه سهم مادر و نصف آن سهم زوج و باقیمانده به مادر رد (داده) می شود. 

۵) در صورتی که ورثه متوفی مادر و زوجه یا زوجه ها باشند، مادر یک سوم ترکه را خواهد برد و یک چهارم نیز سهم زوجه یا زوجه ها خواهد بود 

۶) اگر ورثه متوفی پدر و پسر او‌ باشند، سهم پدر یک ششم و باقیمانده متعلق به پسر خواهد بود. حال اگر ورثه متوفی مادر و پسر او باشند، سهم مادر نیز یک ششم و الباقی متعلق به پسر خواهد بود.

۷) اگر ورثه متوفی، پدر، مادر و پسر یا پسران او باشند، هر یک از پدر و مادر یک ششم ماترک را می برند و الباقی متعلق به پسر یا پسران خواهد بود که در صورت تعدد، به نحو مساوی میان آنان تقسیم میشود. 

۸) اگر ورثه متوفی پدر و دختر یا مادر و دختر وی باشند، سهم پدر یا مادر یک ششم و دختر نصف ترکه خواهد بود و باقیمانده نیز به نسبت فرض پدر و دختر یا مادر و دختر بین آنها تقسیم می شود. 

۹) اگر ورثه متوفی دختر و زوج یا زوجه، یا مادر و دختر و زوج یا زوجه باشند. سهم پدر یا مادر یک ششم ترکه خواهد بود و نصف ترکه متعلق به دختر و یک چهارم متعلق به زوج یا یک هشتم متعلق به زوجه است. ماده ۹۰۸ قانون مدنی بیان داشته است:

«هر‌گاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با یک دختر فرض هر یک از پدر و مادر سدس ترکه و فرض دختر نصف آن ‌خواهد بود و مابقی باید بین تمام وراث به نسبت فرض آن‌ها تقسیم شود مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد که در این صورت مادر از مابقی چیزی ‌نمی‌برد.»

بیشتر بخوانید: چگونگی مطالبه ارث در دادگاه

سهم الارث اولاد 

اگر متوفی پدر، مادر (ابوین) نداشته باشد، ترکه وی بدین نحو تقسیم می شود:

۱) اگر تنها یک فرزند داشته باشد (خواه پسر، خواه دختر) تمام ارثیه به او می رسد. ماده ۹۰۷ قانون مدنی بیان می دارد:

«اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می‌شود:

اگر فرزند منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر تمام ترکه به او می‌رسد …»

۲) اگر متوفی چند فرزند داشته باشد، در صورتی که همه فرزندان، پسر یا همه فرزندان دختر باشند، ترکه بصورت مساوی میان آنان تقسیم می شود اما اگر بعضی از فرزندان دختر و بعضی پسر باشند، پسر دو برابر دختر ارث می برد. اگر متوفی وصیت نماید که دختر و پسرش بصورت مساوی ارث ببرند، این وصیت تا یک سوم ترکه نافذ خواهد بود نکته مهم دیگر آنکه ملاک دختر بودن یا پسر بودن ورثه، زمان فوت مورث است. 

۳) اگر متوفی دارای زوج و فرزند پسر باشد، سهم الارث زوج، یک چهارم خواهد بود و الباقی ماترک متعلق به پسر خواهد بود. اگر متوفی دارای زوج و فرزندان پسر باشد، سهم الارث زوج، یک چهارم خواهد بود و الباقی ماترک متعلق به پسران خواهد بود که میان آنان بصورت مساوی تقسیم می گردد. 

۴) اگر متوفی دارای زوج و فرزند دختر باشد، سهم الارث زوج، یک چهارم و الباقی ماترک متعلق به دختر خواهد بود. 

۵) اگر متوفی دارای زوجه و چند فرزند پسر باشد، یک هشتم متعلق به زوجه و الباقی ماترک متعلق به پسران خواهد بود که میان آنان بصورت مساوی تقسیم می گردد. 

۶) اگر متوفی دارای زوجه و چند فرزند دختر باشد، یک هشتم متعلق به زوجه و الباقی ماترک متعلق به دختران خواهد بود که میان آنان بصورت مساوی تقسیم می گردد. 

۷) اگر متوفی دارای یک پسر و یک دختر باشد، ترکه به نسبت پسر دو و دختر یک تقسیم می شود. 

۸) اگر متوفی دارای زوج، پسر و دختر باشد، سهم الارث زوج، یک چهارم و الباقی متعلق به پسر و دختر وی خواهد بود که ترکه به نسبت پسر دو و دختر یک میان آنان تقسیم می شود. 

۹) اگر متوفی دارای زوجه، پسر و دختر باشد، سهم الارث زوجه، یک هشتم و الباقی متعلق به پسر و دختر وی خواهد بود که ترکه به نسبت پسر دو و دختر یک میان آنان تقسیم می شود. 

سهم الارث اولاد اولاد 

قانونگذار شرایطی را مقرر نموده است که بموجب آن، اگر متوفی، اولاد داشته باشد، حتی یک نفر، هیچ ارثی به نوه یا نوه های وی نخواهد رسید. اما اگر متوفی فرزند نداشته باشد، اولاد اولاد قائم مقام اولاد بوده و بدین ترتیب جزء طبقه اول محسوب شده و با هر یک از پدر و مادر که زنده باشند، ارث خواهند برد. تقسیم ارث میان اولاد اولاد مطابق نسل بعمل می آید یعنی هر نسل سهم کسی را می برد که به توسط او به میت می‌رسد بنابراین اولاد پسر دو برابر اولاد دختر ارث می برند. در این ارتباط ماده ۹۱۱ قانون مدنی عنوان نموده است:

«هر‌گاه میت اولادی بلاواسطه نداشته باشد اولاد اولاد او قائم‌مقام اولاد بوده و بدین طریق جزو وارث طبقه اول محسوب و با هر یک از ابوین که زنده باشد ارث می‌برد.

تقسیم ارث بین اولاد اولاد بر حسب نسل به عمل می‌آید یعنی هر نسل حصه کسی را می‌برد که به توسط او به میت می‌رسد بنابراین اولاد پسر دو برابر اولاد دختر می‌برند.

در تقسیم بین افراد یک نسل پسر دو برابر دختر می‌برد.»