جرم جعل چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

مفهوم جرم جعل

جعل به معنای قلب متقلبانه حقیقت به زیان فرد دیگری می‌باشد. جرم جعل در زمره جرائمی می‌باشد که افراد از گذشته تاکنون جهت از بین بردن حقیقت و محق جلوه دادن خویش، دست به ارتکاب آن می‌زنند. وفق مندرجات موجود در قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات بالاخص ماده 523 همان قانون، جرم جعل عبارت است از جرمی که بموجب آن مرتکب جرم اقدام به ساختن یا دستکاری نمودن متقلبانه نسبت به موارد موجود در قانون به ضرر فرد دیگری می‌نماید. به بیانی دیگر جرم جعل عبارت است از ساختن یا تغییر دادن آگاهانه هرگونه نوشته یا سندی به ضرر فرد دیگر با هدف نشان دادن آنها به عنوان نسخه اصلی. در جرم جعل، قصد جاعل (کسی که مرتکب جعل می‌شود) ساختن سندی همانند سند اصلی است تا همان آثاری که بر سند اصلی بار می‌شود بر آن سند ساختگی نیز بار شود. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص جرم جعل و شرایط تحقق آن پرداخته شود.

ارکان تشکیل‌دهنده جرم جعل

ارکان تشکیل‌دهنده جرائم عبارتند از: عنصر قانونی، عنصر معنوی (رکن روانی) و عنصر مادی

1- عنصر قانونی، مستند قانونی هر جرم است. این رکن در واقع در راستای اصل قانونی بودن جرم و مجازات موضوع ماده 2 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است. رکن قانونی در طول دو رکن دیگر قرار دارد بدین معنی که رکن قانونی جرم باید باشد تا بتوان در خصوص رکن مادی و معنوی آن جرم اظهارنظر کرد. عنصر قانونی جرم جعل، در مواد 523 الی 542 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات بیان شده است. 

2- عنصر معنوی، اندیشه و فعل و انفعالات ذهنی مرتکب جرم است و حال و احوال ذهنی مجرم در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. جرم جعل در زمره جرائم عمدی است که مرتکب عالمانه و آگاهانه این عمل را انجام می‌دهد. در تحقق این جرم باید این نکته احراز شود که مرتکب با علم بر اینکه حق ساختن یا دست بردن در سندی را ندارد اما این کار را انجام داده است. 

بنابراین در تحقق جرم جعل باید قصد ساختن یا تغییر دادن احراز شود و هم‌چنین مرتکب باید قصد فریب دادن دیگران را برای اینکه این سند یا نوشته یا چیز مجعول دیگر را به عنوان اصل قبول نمایند و از این طریق به آنان ضرر وارد شود را داشته باشد این موضوع سوء نیت خاص او را شامل می‌شود.

3- عنصر مادی در واقع نِمود بیرونی اندیشه مجرمانه (آثار ملموس و بیرونی جرم) است و آثار بیرونی رفتار مجرمانه (پیکره جرم) در این رکن مورد بررسی قرار می‌گیرد. عنصر مادی جرم جعل عبارت است از ساختن یا دستکاری نمودن متقلبانه نسبت به موارد مشخص شده در قانون به ضرر دیگری.

شرایط تحقق جرم جعل

جهت تحقق جرم جعل، شروط ذیل می‌بایست محقق گردیده باشد. این شروط عبارتند از:

الف) ساختن یا دستکاری نمودن

یکی از شروط اساسی و مهم جهت تحقق جرم جعل، ساختن یا دستکاری نمودن مندرجات موجود در سند یا نوشته موضوع جعل می‌باشد. لذا موضوع جعل، نوشته و یا سند است و اصل کلی در این مورد این است که جعل باید بر روی سند واقع گردد. نکته مهم و قابل توجه آن است که این جرم، طبیعتاً از سوی فردی ارتکاب می‌یابد که صلاحیت ساخت یا دستکاری بر روی سند را نداشته باشد بطور مثال اگر صادرکننده چک اقدام به تغییر مبلغ مندرج در چک نماید، اقدام او جعل محسوب نمی‌شود چراکه وی صادرکننده آن چک است اما در این فرض اگر دریافت‌کننده چک اقدام به تغییر تاریخ چک نماید اقدام او قطعاً جعل محسوب خواهد شد.

نکته مهم این است که ضرورتی ندارد که سند متعلق به دیگری باشد بلکه می‌تواند متعلق به خود فرد جاعل باشد بطور مثال جاعل اقدام به تغییر تاریخ تولد خود در شناسنامه‌اش می‌نماید. مورد دیگر آنکه اگر سندی از سوی فردی جعل شود و فرد دیگری اقدام به تغییر مندرجات آن سند جعلی نماید، جعل متصور نخواهد بود چراکه جرم جعل در سندی که فاقد اصالت بوده و خود جعلی است، محقق نخواهد شد.

ب) متقلبانه بودن عمل جاعل

یکی دیگر از شروط مهم در تحقق جرم جعل، متقلبانه نمودن عمل جاعل به معنای تقلب در ساختن یا تغییر دادن است، حتی اگر محتویات چیزی که ساخته یا تغییر داده شده، صحیح بوده باشد. بطور مثال اگر متراژ آپارتمانی در سند به درستی نوشته نشده باشد، مالک آن سند حق ندارد که آن را دستکاری نموده و متراژ حقیقی را بنویسد در صورت انجام این کار، او مرتکب جعل شده است.

ج) انجام موارد درج گردیده در ماده 523 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات

جرم جعل فقط نسبت به موارد درج گردیده در قانون مجازات اسلامی اعم از مهر، نوشته، امضاء، تمبر و ... امکان‌پذیر بوده و ساختن یا تغییر دادن هر چیزی را نمی‌توان جرم جعل دانست. بطور مثال اگر فردی اقدام به دستکاری پلاک خودرو نماید مرتکب جرم مندرج در ماده 720 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات شده است نه مرتکب جرم جعل.

د) انجام اقدام مجرمانه (جعل) به ضرر فرد دیگر

مطابق با مندرجات موجود در قانون مجازات اسلامی، جرم جعل یک جرم آنی و مطلق بوده و برای تحقق آن نیازی نیست که بطور قطع، منفعتی نصیب جاعل شود و یا ضرری به بزه‌دیده وارد شود. (مطلق بودن جرم جعل)

جهت تحقق جرم جعل همین که احتمال ورود ضرر به بزه‌دیده (اعم از شخص حقیقی یا حقوقی) در نتیجه رفتار مرتکب، وجود داشته باشد کفایت می‌نماید. بطور مثال اگر شخص «الف» اقدام به جعل امضای شخص «ب» در ذیل یک سند بنماید، جرم جعل محقق شده است حتی اگر شخص «الف» پیش از استفاده از آن سند دستگیر شود.

نکته مهم دیگر آن است که جهت تحقق جرم جعل نیازی به وجود شباهت میان امضاء یا مهر و ... متعلق به دیگری نیست و همین که امکان اشتباه و ورود ضرر به دیگری وجود داشته باشد، موجبات تحقق جرم جعل فراهم شده است. به بیانی دیگر برای تحقق جرم جعل، یکی از شرایط اساسی این است که می‌بایست امکان به اشتباه انداختن اشخاص متعارف (منظور از افراد متعارف، افراد معمولی جامعه هستند نه کارشناسان و متخصصین) وجود داشته باشد، این امر بدان معنا است که این احتمال وجود داشته باشد که این اشخاص، مورد ساختگی را با اصل آن اشتباه بگیرند. بنابراین هرگاه عرفاً امکان به اشتباه انداختن دیگران وجود داشته باشد حتی اگر شباهتی بین مورد جعلی با اصلی مشاهده نشود، باز رفتار ارتکابی تحت عنوان جعل قابل تعقیب خواهد بود.

شایان ذکر است که ضرر ایجاد گردیده در جرم جعل می‌تواند مادی یا معنوی باشد. ضرر مادی ضرری است که به دارایی اشخاص وارد می‌شود اما ضرر معنوی ضرری می‌باشد که موضوع ضرر، شرف، آبرو، اعتبار، شهرت و حیثیت خانوادگی و شغلی افراد است. بطور مثال اگر کسی با ساختن یک برگ جعلی (دادنامه) فرد دیگری را متهم به ارتکاب اعمال منافی عفت نماید تا آبروی او را ببرد، ضرر معنوی به آن فرد وارد نموده است.

نکته دیگر آنکه افراد متضرر از این ضرر هم می‌توانند اشخاص حقیقی (انسان) یا اشخاص حقوقی (شرکت) باشند. در تحقق ورود ضرر به غیر حتماً لازم نیست که آن ضرر تحقق خارجی داشته باشد یعنی در عالم واقع آن ضرر محقق شود بلکه احتمال ورود ضرر نیز کفایت می‌کند.

بیشتر بخوانید: نمونه شکواییه جعل سند عادی

نکات مهم در تحقق جرم جعل

1- جرم جعل از یک دیدگاه اعم از جعل کلی و جعل جزئی می‌باشد. جعل کلی آن است که کل نوشته ساختگی بوده و اصالت نداشته باشد مانند آنکه فردی یک گواهینامه رانندگی جعلی بسازد. در جعل جزئی، سند دارای اصالت است اما در قسمتی از آن دست برده شده و فقط آن قسمت از سند باطل و غیرقابل استناد می‌باشد.

2- مقنن در ماده 523 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات در خصوص مجازات جاعل صحبت ننموده است. لازم به توضیح است که مجازات مرتکب بر حسب چیزی که جعل شده است، متفاوت می‌باشد که مقنن طی مواد 524 الی 542 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات به آنها پرداخته است. بطور مثال اگر مرتکب جرم جعل، اقدام به جعل مهر یا امضاء مقام معظم رهبری نموده باشد، به حبس از 3 تا 15 سال محکوم خواهد شد. (مستنبط از ماده 524 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات)

3- همانگونه که پیش‌تر نیز عرض گردید، موضوع جرم جعل می‌بایست ماهیتاً ساختگی و تقلبی باشد و صِرف اینکه حاوی اطلاعات دروغ باشد برای تحقق جرم جعل کفایت نمی‌نماید. با بیان این شرط مشخص می‌شود که گزارش خلاف واقع، جعل نیست چراکه در گزارش خلاف واقع، اصل سند ساختگی نیست بلکه محتوای آن خلاف واقع و دروغ است. به بیانی دیگر فرد می‌تواند سند یا نوشته خود را به دروغ تنظیم نماید اما ارائه این اطلاعات دروغ هر چند بصورت کتبی باشد جعل محسوب نمی‌شود.

جعل و گزارش خلاف واقع از این نظر که هر دو دروغ می‌باشند شباهت دارند ولی تفاوت بارز آنها با یکدیگر در آن است که در جرم جعل، این دروغ به شخص دیگری و در گزارش خلاف واقع این دروغ به خود شخص تنظیم‌کننده گزارش نسبت داده می‌شود و این شخص مطالب دروغ را خودش بیان می‌کند نه اینکه سندی بسازد و محتوای سند حکایت از دروغی باشد که به دیگری نسبت داده شود.

4- وفق ماده 523 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات صور مختلف ارتکاب جرم جعل اعم از ساختن نوشته یا سند اعم از رسمی یا غیر رسمی (در این شکل از جعل، سند اصلی وجود ندارد و جاعل از طریق ساختن، سندی را خلق می‌نماید.)، ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی، خراشیدن (به معنای مجروح کردن است یعنی در این شیوه با استفاده از وسایلی همچون تیغ یا چاقو، حرفی از یک نوشته برداشته می‌شود تا موضوع سند تغییر کند.)، تراشیدن (به معنای تراش دادن، صاف کردن، جعل کردن و ساختن و خلق کردن می‌باشد. در تراشیدن اقدام مرتکب همانند خراشیدن است. تنها تفاوتی که دارند این است که در خراشیدن حروفی از کلمه و در تراشیدن کل کلمه کامل در یک نوشته محو می‌گردد.)، قلم بردن (در قلم بردن با استفاده از قلم در کل یا جزئی از سند تغییری ایجاد می‌شود یا چیزی به آن اضافه می‌گردد.)، الحاق (به معنای اتصال کردن است و به این معنا است که چیزی به سند اضافه می‌گردد.)، محو (محو از نظر لغوی به معنای نابود کردن، پاک کردن و ... است و اصطلاحاً به معنای پاک کردن قسمتی از سند می‌باشد.)، اثبات (اثبات در لغت به معنای تایید کردن و ثابت کردن است و در اصطلاح به معنای پاک کردن نوشته یا علامتی که حکایت از بی‌اعتباری سند دارد، است بطور مثال عبارت «فوت گردید» را از شناسنامه باطله پاک می‌کنند تا هم‌چنان آن را معتبر جلوه دهند و سوء استفاده نمایند.)، سیاه کردن (به معنای این است که جاعل با سیاه کردن، یک کلمه یا یک خط را از یک نوشته از بین می‌برد مانند آنکه با یک ماژیک یک کلمه را سیاه می‌کند تا خوانا نباشد.)، تقدیم یا تاخیر سند نسبت به تاریخ حقیقی آن (یعنی اینکه جاعل بعد از تنظیم سند، تاریخ درج شده در آن را جلو یا عقب بیندازد و یا اینکه تاریخ سند را برخلاف تاریخ واقعی درج کند.)، الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر (یعنی دو نوشته به هم متصل و چسبانده شوند به طوری که از الصاق آنان به همدیگر سند متقلبانه‌ای بوجود بیاید.)، و بکار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن می‌باشد.