تاثیر گذشت شاکی در انواع جرائم چگونه است؟

تاثیر گذشت شاکی در ا‌نواع جرائم چگونه است؟

زمانی که فردی به جهت ورود ضرر توسط دیگری، شکایتی را بطرفیت وی مطرح می‌نماید، این حق را دارد که بنا به دلایلی اعم از جبران خسارت از سوی مرتکب جرم، شکایت خود را مسترد نماید چراکه در این حالت، رضایت وی جلب شده است. گذشت شاکی در بعضی از جرائم باعث موقوقی تعقیب و اجرای مجازات می‌گردد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص تاثیر گذشت شاکی در انواع جرائم پرداخته شود.

تاثیر گذشت شاکی در انواع جرائم

الف) تاثیر گذشت شاکی در جرائم حدی

مطابق با اصول و قواعد کلی مندرج در قانون مجازات اسلامی، گذشت شاکی تاثیری در تعقیب متهم و اجرای مجازات او در جرائم حدی ندارد (شایان ذکر است که جرائم حدی به جرائمی گفته می‌شود که نوع و میزان مجازات آن توسط شارع بیان شده است که بر طبق همان میزان تعیین شده، اعمال می‌گردد). بطور مثال اگر فردی مرتکب جرم محاربه شده باشد نمی‌تواند با استناد به رضایت شاکی، از مجازات رفتار مجرمانه معاف شود. نکته مهم آن است که در برخی جرائم مانند شرب خمر، اصولاً شاکی خصوصی وجود ندارد که بحث رضایت وی در معافیت از مجازات، تاثیری داشته باشد. اما در خصوص جرم حدی قذف (نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگر حتی به شخص مرده) و هم‌چنین جرم حدی سرقت، مقنن استثنائاتی را قائل گردیده است. مستنبط از ماده 255 قانون مجازات اسلامی، حد قذف، در زمره حق الناس بوده و تعقیب متهم و هم‌چنین اجرای مجازات وی، منوط به درخواست شخصی است که نسبت قذف به وی داده شده است (مقذوف). بنابراین اگر در هر مرحله ای وی اعلام رضایت نماید، رسیدگی و اجرای مجازات موقوف می‌گردد.

در جرم سرقت حدی نیز اگر شاکی پیش از آنکه جرم سرقت در دادگاه ثابت شود، نسبت به سارق اعلام رضایت نماید، تعقیب متوقف می‌گردد (مستنبط از ماده 268 قانون مجازات اسلامی). البته نباید این چنین تصور شود که جرم مورد بحث در زمره جرائم قابل گذشت است چراکه به صراحت ماده فوق‌الاشاره در صورت فقدان هر یک از شرایط مندرج در آن ماده، تعقیب ادامه می‌یابد و مرتکب به مجازات سرقت تعزیری محکوم می‌شود. اما اگر بعد از اثبات جرم، شاکی اعلام رضایت نماید، رضایت وی تاثیری در اجرای مجازات نخواهد داشت و تقاضای تخفیف مجازات بر مبنای ماده 483 قانون آیین دادرسی کیفری نیز امکان‌پذیر نمی‌باشد چراکه این ماده مختص جرائم غیرقابل گذشت تعزیری است و در جرائم حدی، تخفیف یا تبدیل مجازات فقط از طریق عفو خاص یا توبه مرتکب جرم ممکن می‌باشد و گذشت شاکی در این خصوص هیچ تاثیری ندارد.

ب) تاثیر گذشت شاکی در جرائم مستوجب قصاص

مطابق با قوانین و مقررات موجود بالاخص ماده 363 قانون مجازات اسلامی، گذشت شاکی پیش یا بعد از صدور حکم، منجر به سقوط حق قصاص خواهد شد. نکته مهم و قابل توجه در خصوص جرم قتل عمد، آن است که از آنجایی که ارتکاب قتل عمد باعث برهم زدن نظم و امنیت عمو‌می می‌شود، علاوه بر حق‌الناس بودن، دارای جنبه عمومی نیز می‌باشد فلذا گذشت شاکی تاثیری در اجرای مجازات تعزیری مرتکب نخواهد داشت.

ج) تاثیر گذشت شاکی در جرائم مستوجب دیه

گذشت شاکی باعث سقوط و پرداخت ننمودن دیه نخواهد شد حال اگر رفتار مجرمانه مستوجب دیه، دارای عنوان کیفری تعزیری هم باشد، گذشت شاکی علی‌الاصول تاثیری در رسیدگی و تعقیب و اجرای مجازات ندارد.

د) تاثیر گذشت شاکی در جرائم تعزیری

جرائم تعزیری به دو دسته جرائم قابل گذشت و جرائم غیرقابل گذشت تقسیم می‌گردند. جرائم قابل گذشت به جرائمی گفته می‌شود که شروع دعوا و هم‌چنین ادامه رسیدگی به دعوا و اجرای مجازات، منوط بر شکایت شاکی و گذشت ننمودن وی می‌باشد؛ فی الواقع در جرائم قابل گذشت همه امور وابسته به اراده شاکی است یعنی تا زمانی که او شکایتی را مطرح ننموده است، تعقیب به جریان نمی‌افتد و با گذشت او، تعقیب یا اجرای مجازات موقوف خواهد شد. نکته دیگر آنکه گذشت شاکی نسبت به جنبه کیفری، باعث از بین رفتن مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم نخواهد شد و حق او برای مطالبه ضرر و زیان باقی خواهد ماند مگر آنکه او در اعلام گذشت خود، انصراف از مطالبه ضرر و زیان را هم اعلام نموده باشد اما جرائم غیرقابل گذشت به جرائمی گفته می‌شود که مطرح نمودن شکایت از سوی شاکی و هم‌چنین گذشت او در شروع به رسیدگی و ادامه آن و نیز اجرای مجازات فاقد تاثیر می‌باشد. (مستنبط از ماده 100 قانون مجازات اسلامی) 

با توجه به موارد مندرج در ماده 100 قانون مجازات اسلامی مشخص می‌گردد که جنایات عمدی و هم‌چنین سرقت حدی، جزء جرائم قابل گذشت نمی‌باشند این امر بدان علت است که با گذشت شاکی در این جرائم، تعقیب یا اجرای مجازات بصورت کامل موقوف نمی‌شود. مساله مهم و قابل توجه آن است که اصل بر غیرقابل گذشت بودن جرائم است و جرائم قابل گذشت توسط مقنن در ماده 104 قانون مجازات اسلامی تصریح شده اند.

بیشتر بخوانید: تکرار جرم چیست؟ مجازات آن چگونه است؟

شرایط گذشت شاکی

اعلام گذشت شاکی در خصوص جرم ارتکابی در صورتی باعث موقوفی تعقیب یا اجرای مجازات می‌شود که اولاً از سوی شاکی یا مدعی خصوصی مطرح شده باشد (بطور مثال اگر شخص «الف» باعث ورود جنایت به شخص «ب» شود، گذشت نمودن برادر شخص «ب» تاثیری در حال مرتکب جرم ندارد مگر آنکه بزه دیده، تحت قیمومت باشد که در این‌صورت قیم می‌تواند بجای او اعلام رضایت کند.). نکته مهم و قابل توجه آن است که اگر متضررین از جرم، متعدد باشند، تعقیب جزایی علی‌القاعده با شکایت هر یک از آنان شروع می‌شود اما موقوفی تعقیب و عدم اجرای مجازات منوط بر گذشت تمامی افرادی است که شکایت نموده اند. بطور مثال اگر ولی دم مقتول، 5 نفر باشند، گذشت نمودن هر پنج نفر برای عدم اجرای قصاص ضرورت دارد.

ثانیاً اعلام گذشت می‌بایست از سوی فردی باشد که دارای اهلیت است بنابراین اعلام گذشت از سوی محجورین (صغیر، مجنون، سفیه در امور مالی) معتبر نخواهد بود. 

ثالثاً گذشت می‌بایست منجز باشد، این امر بدان معنا است که شاکی می‌بایست بصورت قطعی از حق خود گذشت نموده باشد. اگر گذشت شاکی بصورت معلق یا مشروط بیان شده باشد (بطور مثال اعلام گذشت منوط به پرداخت هزینه‌های درمانی شده باشد)، در این‌صورت بعد از تحقق شرط، به گذشت ترتیب اثر داده خواهد شد. 

شایان ذکر است که اعلام گذشت بصورت مشروط به معنای آن است که شاکی گذشت خود را منوط به تحقق امری در گذشته نموده باشد بطور مثال شاکی اعلام نماید که اگر مرتکب جرم تمام هزینه‌هایی که او بابت درمان خود از زمان ارتکاب جرم تا زمان حاضر را پرداخت نماید، او اعلام گذشت می‌نماید. اما در اعلام گذشت بصورت معلق، شاکی اعلام گذشت خود را منوط به تحقق امری در آینده می‌نماید. بطور مثال شاکی اعلام نماید که گذشت می‌کنم به شرط آنکه مجرم تمامی مخارج درمانی بنده را تا دو سال آینده پرداخت نماید.

ویژگی‌های گذشت شاکی چیست؟

گذشت اعلامی از سوی شاکی می‌بایست دارای ویژگی‌های ذیل باشد:

1) اعلام گذشت شاکی می‌تواند شفاهی یا کتبی باشد؛

2) اعلام گذشت در تمامی مراحل رسیدگی اعم از تعقیب، محاکمه و اجرای مجازات امکان‌پذیر است؛

3) گذشت قابلیت به ارث رسیدن را دارد چراکه گذشت، یک حق می‌باشد و در صورت فوت صاحب آن، این حق به ورثه وی منتقل می‌شود؛

4) عدول از گذشت مسموع نمی‌باشد؛ 

5) حاضر نشدن شاکی و یا عدم پیگیری پرونده توسط او، بمعنای اعلام گذشت نمی‌باشد.

آثار گذشت شاکی

علی الاصول با اعلام گذشت از سوی شاکی در جرائم قابل گذشت، قرار موقوفی تعقیب صادر می‌گردد اعم از آنکه پرونده در دادسرا باشد یا دادگاه یا در مرحله اجرای حکم. نکته مهم آن است که در این دسته از جرائم، چنانچه اعلام گذشت شاکی، بعد از صدور حکم محکومیت مرتکب باشد، این محکومیت جزء سابقه کیفری او محسوب نمی‌گردد.

در جرائم غیرقابل گذشت با اعلام رضایت از سوی شاکی، دادگاه می‌تواند حسب مورد اقدام به تخفیف مجازات، تعویق صدور حکم و ... نماید. اما اگر این اعلام گذشت بعد از صدور حکم محکومیت مرتکب باشد، قطعاً بعنوان سابقه کیفری او محسوب خواهد شد.