شرکت در جرم چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

شرکت در جرم چیست؟

شریک جرم از منظر قانون مجازات اسلامی به فردی گفته می‌شود که با شخص یا اشخاص دیگر در انجام عملیات اجرایی جرم مشارکت و همکاری نموده و جرم ارتکاب یافته مستند به عمل همه آنان خواهد بود. تفاوتی نمی‌نماید که اثر امور انجام گرفته توسط شرکای جرم، یکسان یا متفاوت باشد در هر صورت شریک جرم محسوب شده و مجازات آنان، مجازات فاعل مستقل آن جرم خواهد بود. مقنن در ماده 125 قانون مجازات اسلامی به مبحث شرکت در جرم پرداخته است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص شرکت در جرم و شرایط تحقق آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: تاثیر گذشت شاکی در انواع جرائم چگونه است؟

شرایط تحقق شرکت در جرم

در وهله اول پیش از ذکر شرایط تحقق شرکت در جرم، لازم است که با اصطلاحی بنام «مباشر جرم» آشنا شویم. کلمه مباشر در لغت به معنای مستقیم آمده و در ادبیات حقوق کیفری مباشر جرم کسی است که به تنهایی عملیات اجرایی جرم را انجام می‌دهد و جرم مستند به رفتار او می‌باشد (فاعل جرم) مانند کسی که با وارد نمودن ضربات چاقو به دیگری، وی را به قتل می‌رساند (تعریف مباشر جرم در ماده 494 قانون مجازات اسلامی آمده است.). چنین فردی مباشر در قتل عمدی شناخته می‌شود. گاهی اوقات نیز ممکن است که فردی شخصاً در انجام جرم دخالتی نداشته باشد اما از طرق دیگری باعث ارتکاب جرم شود مانند فردی که اشیاء عتیقه را بدون آنکه فرد دیگری اطلاع داشته باشد در چمدان او پنهان می‌کند تا از مرز خارج شود. به این فرد، اصطلاحاً، مباشر معنوی گفته می‌شود. شایان ذکر است که در قانون ما، بجای اصطلاح مباشر معنوی، از سبب اقوی از مباشر نام برده شده است. ممکن است سوال پرسیده شود که چه زمانی سبب اقوی از مباشر می‌گردد؟ در پاسخ می‌بایست بیان داشت که در صورتی سبب، اقوی از مباشر است که مباشر، انسان بالغ یا عاقل یا عالم یا مختار نباشد مانند فرضی که مباشر جرم، سفیه، صغیر و ... بوده و فقط سبب، ضامن شناخته شود (مستنبط از قسمت اخیر ماده 526 قانون مجازات اسلامی). به بیانی دیگر، چنانچه مباشر جرم، شیء یا حیوان یا انسان صغیر یا مجنون یا جاهل یا مکره یا مجبور باشد، سبب اقوی از مباشر خواهد بود.

اما بحث شرکت در جرم ناظر به فرضی است که دو یا چند نفر، شخصاً در انجام عملیات اجرایی جرم، مداخله می‌نمایند. فی‌الواقع شرکای جرم، هر کدام، فاعل مستقل جرم محسوب می‌شوند که بصورت اجتماع، مرتکب جرم شده اند. مهم‌ترین مساله ای که در باب شرکت در جرم می‌بایست بدان پرداخته شود آن است که آن جرم می‌بایست اساساً قابلیت شرکت‌پذیری را داشته باشد. یعنی آنکه چند نفر بتوانند ارتکاب یک فعل مجرمانه را رقم زنند. مانند آنکه چند نفر با همکاری یکدیگر، شخصی را به قتل برسانند یا آنکه چند نفر با هم در وقوع یک درگیری مداخله داشته باشند (موضوع ماده 615 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات).

ذکر این نکته حائز اهمیت است که ماهیت برخی از جرائم بگونه ای است که نمی‌تواند بیش از یک مرتکب داشته باشد مانند شرب خمر فلذا هر تعداد از افرادی که مرتکب شرب خمر شوند، مستقلاً مباشر جرم محسوب خواهند شد.

جهت تحقق شرکت در جرم وجود شرایط ذیل لازم و ضروری می‌باشد:

1- یکی از شروط مهم جهت تحقق شرکت در جرم، بحث مداخله هر یک از شرکا بصورت مستقیم در انجام عملیات اجرایی جرم می‌باشد نه عملیات مقدماتی. بعنوان مثال اگر کسی قلابی گرفته تا سارقی از دیوار منزل دیگری وارد شده و اموال وی را سرقت کند، آن کسی که برای سارق، قلاب گرفته، شریک جرم نخواهد بود چراکه در انجام عملیات مادی (سرقت اموال) نقشی نداشته است و نهایتاً می‌توان او را بعنوان معاونت در جرم تعقیب نمود. (جرم موضوع ماده 126 قانون مجازات اسلامی)

2- شرکت در جرم هم با انجام فعل قابل تحقق است هم با ترک فعل. بطور مثال اگر چند دکتر با همدیگر تبانی نموده و برای بیمار داروهای لازم را تجویز ننمایند و باعث مرگ او شوند، شرکای در قتل محسوب خواهند شد. نکته مهم دیگر آنکه جهت تحقق شرکت در جرم لازم است که وقوع نتیجه مجرمانه با دخالت بیش از یک انسان حاصل شود نه اجتماع انسان و بطور مثال حیوان.

3- جهت تحقق شرکت در جرم، صرف دخالت بیش از یک نفر در انجام عملیات اجرایی جرم کفایت نمی‌کند و لازم است که رفتارهای همه شرکای جرم، در ارتکاب بزه تاثیرگذار باشد. نکته مهم و قابل توجه آن است که میزان تاثیر عملکرد هر یک از شرکای جرم در ارتکاب بزه، اهمیتی ندارد و تاثیر رفتار آنها چه مساوی باشد چه متفاوت، شرکت در جرم محقق شده است.

4- یکی از نکات مهم در تحقق شرکت در جرم آن است که ضرورتی مبنی بر وجود وحدت قصد میان شرکا وجود ندارد به بیانی دیگر تبانی شرکا، شرط تحقق شرکت در جرم نیست و به همین اندازه که هر یک از آنان برای تحقق نتیجه مجرمانه مدنظر خود، دارای قصد باشند، کفایت می‌کند.

5- شرکت در جرم هم در جرائم عمدی قابل تحقق بوده هم در جرائم غیرعمدی چراکه اساساً وجود وحدت قصد برای شرکت در جرم ضرورتی ندارد فلذا بحث تبانی و وحدت قصد میان شرکا بی‌معنی خواهد بود.

مطلب مرتبط: معاونت در جرم چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

مجازات شرکت در جرم

مقنن برای تعیین مجازات شرکت در جرم چنین مقرر نموده است که مجازات هر یک از شرکا، مجازات فاعل مستقل آن جرم خواهد بود چراکه هر شریک در ارتکاب جرم، خود، مباشر جرم می‌باشد. نکته مهم و قابل توجه آن است که وفق تبصره ماده 125 قانون مجازات اسلامی، مجازات شرکا در حدود، قصاص و دیات، تابع قوانین خاص مربوط به خود آنها می‌باشد. در اکثر جرائم حدی، بحث شرکت در جرم منتفی می‌باشد بدان علت که برخی از این جرائم فقط از سوی یک نفر ارتکاب می‌یاید مانند شرب خمر اما بعضی دیگر از این قبیل جرائم، مستلزم مداخله حداقل دو نفر می‌باشد مانند زنا و ... . این امر در صورتی است که شرکت در جرم، معطوف به جرائمی است که ارتکاب آنها هم با یک نفر قابل تحقق است هم با چند نفر. بنابراین در میان جرائم حدی، شرکت در جرم فقط در سرقت، محاربه و افساد فی‌الارض و قوادی مصداق دارد.

در خصوص مجازات قصاص ذکر این نکته حائز اهمیت است که مقنن در قانون فعلی در خصوص مجازات کلیه جنایات عمدی اعم از جنایت بر نفس، اعضاء یا منافع صحبت نموده است فلذا امکان مجازات قصاص هر یک از شرکا وجود دارد و مجنی‌علیه یا اولیای دم می‌توانند بعد از پرداخت سهم دیه هر یک از شرکا اقدام به قصاص آنان نمایند. (مستنبط از ماده 373 قانون مجازات اسلامی)

در ارتباط با مجازات دیه ذکر این نکته حائز اهمیت است که دیه مجازات جنایات غیرعمدی است که توسط مرتکب جرم یا عاقله او پرداخت می‌شود. بحث شرکت در جرم در جرائم مستوجب دیه بدین نحو خواهد بود که هر یک از شرکا یا عاقله آنها بصورت مساوی مکلف به پرداخت دیه خواهند بود فلذا مقنن در خصوص دیه، مجازات فاعل مستقل را برای شرکا تعیین ننموده است. (مستنبط از ماده 453 قانون مجازات اسلامی)