تعدد جرم چیست؟ نحوه مجازات آن چگونه است؟

مفهوم تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی

منظور از تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی، ارتکاب جرم برای بیش از یک مرتبه است بدون آنکه برای متهم نسبت به اتهامات سابق وی، حکم محکومیت قطعی صادر گردیده باشد. جرائم مزبور می‌تواند مشابه یا غیر مشابه باشند و یا از نوع جنایت، حدی یا تعزیری باشند. بطور مثال اگر شخص «الف» مرتکب دو فقره سرقت، یک فقره فروش مال غیر و یک فقره توهین شده باشد بدون آنکه در خصوص این جرائم برای او حکم محکومیت قطعی صادر شده باشد، عمل وی مشمول تعدد جرم می‌گردد. مطابق با قوانین و مقررات موجود، اصل بر آن است که تعدد ارتکاب جرائم باعث تعدد مجازات شود. این امر بدین معنا می‌باشد که اگر شخصی بطور مثال مرتکب دو فقره کلاهبرداری شود می‌بایست دو مرتبه تحمل مجازات کلاهبرداری نماید اما با توجه به احتمال افزایش غیر منطقی میزان مجازات‌ها و غیرقابل تحمل بودن آن، مقنن قواعد مربوط به تعدد جرم را بگونه ای وضع نموده است که مانع این امر گردد.

تفاوت تعدد جرم با تکرار جرم در همین مساله است که تا زمانی که متهم پیش از صدور حکم محکومیت قطعی مجدداً مرتکب جرم شود، عمل وی مشمول تعدد جرم می شود اما اگر او بعد از صدور حکم محکومیت قطعی مجدداً  اقدام به ارتکاب جرم نماید، عمل وی تکرار جرم تلقی خواهد شد. مقنن در مواد 131 الی 135 قانون مجازات اسلامی بحث تعدد جرم را مطرح نموده است. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می گردد به تفصیل در خصوص تعدد جرم و نحوه مجازات آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: قرار تعویق صدور حکم در چه مواردی صادر می شود؟

تعدد جرم در انواع جرائم

در این بخش در خصوص شرایط تحقق تعدد جرم در جنایات مستوجب قصاص و دیه، حدود و تعزیرات مطالب ذیل به تفکیک بیان می گردد:

تعدد جرم در جنایات مستوجب قصاص و دیه

تعدد جرائم در جنایات مستوجب قصاص و دیه، منجر به جمع مجازات‌ها می‌گردد لذا تمامی مجازات‌ها علیه وی اعمال می‌گردد. بطور مثال اگر شخص «الف» مرتکب دو فقره جنایت مستوجب دیه و هم چنین یک فقره قتل عمد شود، به مجازات دو مورد پرداخت دیه و یک مرتبه قصاص نفس محکوم خواهد شد. (مستنبط از ماده 135 قانون مجازات اسلامی)

تعدد جرم در حدود

حد به مجازاتی گفته می‌شود که نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس اسلام بیان گردیده شده است و قاضی می‌بایست بر طبق آن انشای رای نماید؛ مستنبط از ماده 132 قانون مجازات اسلامی، ارتکاب جرائم حدی متعدد، باعث تعدد مجازات‌ها می‌شود و قاعده جمع مجازات‌ها حکمفرما می‌باشد. اما این اصل، استثنائاتی را نیز دارد اول آنکه اگر جرائم ارتکابی و مجازات آنها یکسان باشند، فقط یک مجازات تعیین خواهد شد بطور مثال اگر فردی مرتکب پنج فقره قذف شود، تنها به هشتاد ضربه شلاق محکوم می‌شود. در این وضعیت هم جرائم یکسان هستند و هم مجازات آنان. دوم آنکه اگر دو یا چند جرم حدی در کنار هم و در یک حادثه، اتفاق افتاده باشند فقط مجازات اشد اجرا خواهد شد مشروط بر آنکه هر دو یا چند عمل مجرمانه حدی، در یک واقعه و نسبت به یک نفر اتفاق افتاده باشند.

تعدد جرم در جرائم تعزیری

مطابق با قواعد کلی موجود در قانون مجازات اسلامی، تعدد جرم باعث تعدد مجازات‌ها می‌شود اما این قاعده در جرائم تعزیری رعایت نمی‌گردد. مقنن قواعد تعدد جرم در تعزیرات را بگونه ای وضع نموده است که از اجرای مجازات‌های شدیدتری که امکان دارد با جمع مجازات‌ها به مرتکب تحمیل شود، ممانعت گردد. به بیانی دیگر قوانین مربوط به تعدد جرم در تعزیرات، باعث تعدیل مجازات‌ها می شود نه تشدید آنها. تعدد جرم در جرائم تعزیری به دو دسته تعدد مادی و تعدد معنوی تقسیم می‌گردد. 

الف- تعدد مادی در جرائم تعزیری

تعدد مادی در جرائم تعزیری به معنای ارتکاب چندین فقره جرم در عالم واقع است اعم از آنکه جرائم متفاوت و یا مشابه باشند. مانند آنکه شخص «الف» مرتکب دو فقره ضرب و جرح و یک فقره خیانت در امانت شده باشد. وفق ماده 134 قانون مجازات اسلامی در تعدد مادی، اگر جرائم ارتکابی بیشتر از سه جرم نباشند، حداقل مجازات هر یک از آن جرائم بیشتر از میانگین حداقل و حداکثر مجازات مقرر قانونی می‌باشد اما اگر جرائم ارتکابی بیشتر از سه جرم باشند، مجازات هر یک، حداکثر مجازات قانونی آن جرم خواهد بود. در این شرایط دادگاه این حق را دارد که مجازات هر یک را بیشتر از حداکثر مجازات مقرر قانونی تا یک چهارم آن تعیین نماید.

ب- تعدد معنوی در جرائم تعزیری

تعدد معنوی در جرائم تعزیری به معنای آن است که مرتکب فقط یک رفتار مجرمانه انجام داده باشد اما یا رفتار او قابل تطبیق با عناوین مجرمانه مختلف باشد و یا آنکه رفتار او نتایج متعددی را به همراه داشته باشد. مطابق با ماده 131 و همچنین بند چ ماده 134 قانون مجازات اسلامی، در تعدد معنوی فقط مجازات اشد اعمال می گردد.

نکات مهم در خصوص تعدد جرم در جرائم تعزیری

1- مقنن در ماده 131 قانون مجازات اسلامی شرایطی را پیش بینی نموده است که بموجب آن، مرتکب جرم رفتار مجرمانه ای را انجام داده باشد که بر مبنای آن، رفتار ارتکابی وی دارای چندین عنوان مجرمانه باشد (تعدد معنوی)، در این حالت مرتکب به مجازات اشد محکوم خواهد شد. بطور مثال زمانی که شخص «الف» طی تماس تلفنی ضمن ایجاد مزاحمت برای شخص «ب» به او توهین نیز نماید، وی هم مرتکب جرم توهین شده است هم مزاحمت تلفنی. فلذا وی به تحمل مجازات جرم توهین (مجازات اشد) محکوم خواهد شد.

2- گاهی اوقات ممکن است که بنا به دلایلی اعم از وضعیت خاص مجرم یا بزه دیده، زمان یا مکان ارتکاب جرم و ...، دادگاه اقدام به تشدید مجازات نماید که منظور همان علل مشده مجازات می‌باشد. علل مشدده مجازات، اعم از عام و خاص می باشند. علل مشدده عام فقط در خصوص یک جرم منحصر نبوده و در تمامی جرائم تعزیری باعث تشدید مجازات می‌شوند. تعدد جرم، جزء علل مشدده عام می‌باشد. اما علل مشدده خاص، مخصوص یک جرم به خصوص بوده و شامل تمامی جرائم نمی شود بطور مثال در جرم کلاهبرداری اگر مجرم از کارمندان دولت باشد مجازات او تشدید خواهد شد.

3- در جرائم تعزیری مشابه (مانند صدور چک‌های بلامحل)، چنانچه تعدد جرم با هر میزانی که اتفاق افتد، مجازات تشدید می‌گردد اما در جرائم تعزیری مختلف، بسته به اینکه تعداد جرائم بیشتر یا کمتر از سه فقره باشد، وضعیت متفاوت است؛ اگر تعداد جرائم سه فقره و یا کمتر باشد، در این‌صورت دادگاه ملزم نمی‌باشد که حداکثر مجازات را تعیین نماید و فقط از تعیین حداقل مجازات قانونی آن جرم منع گردیده است بدین ترتیب که حداقل مجازات در این موارد می‌بایست بیشتر از میانگین حداقل و حداکثر مجازات قانونی آن جرم باشد. (وفق بند ب ماده 134 قانون مجازات اسلامی)

4- با توجه به بند ت ماده 134 قانون مجازات اسلامی، بحث جمع مجازات‌ها بصورت کلی حتی در جرائم تعزیری درجه هفت و هشت برداشته شده است و در این موارد دادگاه می‌بایست مقررات مربوط به تعدد جرم را اعمال نماید. این امر بدان معنا می‌باشد که اگر فردی مرتکب دو فقره جرم شود که مجازات‌های آنها درجه هفت (سه تا شش ماه حبس) و درجه هشت (یک تا سه ماه حبس) باشد، از آنجایی که تعداد جرائم کمتر از سه فقره است، حداقل مجازات هر جرم، میانگین حداقل و حداکثر مجازات قانونی است و دادگاه این اختیار را ندارد که حکم به حداقل قانونی صادر نماید. نکته مهم و قابل توجه آن است که جرائم تعزیری درجه هفت و هشت، باعث تشدید خودشان می‌شوند اما تأثیری در مابقی جرائم ندارند. بطور مثال اگر فردی مرتکب دو فقره جرم درجه 7، دو فقره جرم درجه 8 و یک فقره جرم درجه شش شود، در خصوص جرائم درجه 7 و درجه 8، از آنجایی که بیشتر از سه فقره می‌باشند، حکم به حداکثر قانونی داده می‌شود اما این مورد باعث تشدید مجازات جرم درجه شش نمی شود.

5- با توجه به قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، بحث جمع مجازات‌ها در کلیه جرائم تعزیری منتفی می‌باشد اما این مورد شامل مجازات‌های تکمیلی و تبعی درج شده در مواد 23 و 26 قانون مجازات اسلامی که بعنوان مجازات اصلی تعیین شده است نمی شود و مجازات‌های ذکر گردیده در این موارد با سایر مجازات‌ها جمع می گردد حتی اگر در خصوص جرم غیر اشد باشد.

6- در وضعیتی که مجموع جرائم ارتکابی دارای عنوان مجرمانه خاص باشد، مقررات مربوط به تعدد جرم اعمال نمی‌گردد و مرتکب، محکوم به مجازات مقرر برای همان جرم خاص خواهد شد. بطور مثال اگر فردی با اسلحه شبانه وارد منزل دیگری شده و اموال او را سرقت نماید، عمل او سرقت مشدد موضوع ماده 651 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات می‌باشد نه بحث تعدد جرم.