مهریه چیست؟ نحوه مطالبه آن چگونه است؟

مفهوم مهریه

مَهر یا صداق، به مالی گفته می‌شود که زن در اثر عقد ازدواج، مالک آن می‌شود و مرد ملزم به پرداخت آن می‌باشد. مستنبط از ماده 1078 قانون مدنی، هر چیزی را که مالیت داشته و هم‌چنین قابلیت تملک داشته باشد را می‌توان بعنوان مهریه زن تعیین نمود مانند سکه طلا، آپارتمان، زمین و ... . فلذا به موجب عقد نکاح، زن مالک مهریه می‌شود و می‌تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند (مستنبط از ماده 1082 قانون مدنی). چنانچه زوجه در طول حیات خویش، مهریه خود را مطالبه ننموده باشد، از آنجایی که مهریه در زمره حقوق مالی محسوب می‌شود، به وراث منتقل می‌گردد و در صورت تعیین مهریه و فوت زوجه، مهریه به ورثه وی منتقل خواهد شد حتی اگر میان زوجین نزدیکی صورت نگرفته باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص مهریه و نحوه مطالبه آن پرداخته شود.

انواع مهریه در عقد دائم

قانونگذار این اختیار را به طرفین عقد نکاح دائم اعطاء نموده است تا در زمان عقد یا بعد از آن، میزان مهریه را تعیین نمایند. فلذا مهریه براساس زمان تعیین آن اعم است از مهرالمُسَمی، مهرالمثل، مهرالمتعه که در ذیل به تفصیل در خصوص هر یک از آنها توضیحاتی بیان می‌گردد:

الف) مهرالمُسَمّی (مهریه تعیین شده در عقدنامه):

به مهریه‌ای که در عقدنامه رسمی (سند ازدواج) با توافق و رضایت زن و شوهر تعیین و ثبت گردیده است مهرالمسمی می‌گویند. فلذا مهرالمسمی عبارت است از مال معینی که در زمان عقد ازدواج، مورد توافق زوجین یا شخص ثالثی که آنان تعیین می‌نمایند، می‌باشد. بطور مثال در سند ازدواج قید می‌شود که مهریه زن 200 عدد سکه بهار آزادی یا خانه یا زمین و ... باشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که عملاً هیچگونه محدودیتی در این خصوص وجود ندارد و هر مالی که ارزش مالی داشته باشد را می‌توان بعنوان مهریه زن تعیین نمود.

مالی که با تراضی زوجین در زمان عقد نکاح دائم بعنوان مهریه زوجه تعیین می‌شود می‌بایست اولاً مالیت داشته و قابل تملک به زوجه باشد (مستنبط از ماده 1078 قانون مدنی). ثانیاً مالی که بعنوان مهریه تعیین می‌شود باید ملک زوج (متعلق به زوج) باشد (ناگفته نماند ملک غیر را بنا به اجازه مالک آن می‌توان بعنوان مهریه زوجه تعیین نمود.). ثالثاً مهریه باید معین بوده و مردد بین دو یا چند چیز نباشد بطور مثال نمی‌توان در عقدنامه نوشت که مهریه زوجه یکی از دو زمین A و B باشد (مستنبط از ماده 190 قانون مدنی). رابعاً مهریه می‌بایست تا حدی باشد که میان طرفین رفع جهالت صورت بگیرد بطور مثال نمی‌توان مهریه را مقداری سکه طلا تعیین نمود بلکه می‌بایست تعداد دقیق سکه‌ها در عقدنامه ذکر شود (مستنبط از ماده 1079 قانون مدنی). خامساً مهریه می‌بایست دارای منفعت عقلایی مشروع بوده (مستنبط از مواد 215 و 348 قانون مدنی) و هم‌چنین مرد می‌بایست قدرت بر تسلیم آن را داشته باشد.

ب) مهرالمثل (مهریه متعارف):

مهرالمثل به مهریه‌ای گفته می‌شود که به موجب عقد نکاح تعیین نشده است و بر طبق عرف و عادت و هم‌چنین با توجه به ویژگی‌های زوجه اعم از سن، تحصیلات، وضعیت خانوادگی و ... تعیین می‌گردد (مستنبط از ماده 1087 قانون مدنی). مقنن در چهار مورد زوجه را مستحق مهرالمثل دانسته است این موارد عبارتند از:

1) چنانچه مهریه در ضمن عقد ازدواج تعیین نشده باشد و قبل از تعیین مهریه بین زن و مرد، نزدیکی انجام شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.

2) چنانچه عدم مهر در ضمن عقد شرط شده باشد و پیش از توافق زوجین در خصوص تعیین مهر، میان آنان نزدیکی واقع شود.

3) چنانچه توافق زوجین در خصوص مهرالمسمی به جهتی باطل بوده باشد اعم از آنکه مال تعیین شده بعنوان مهریه، مجهول بوده یا مالیت نداشته باشد. (مستنبط از ماده 1100 قانون مدنی) 

۴) چنانچه عقد نکاح باطل بوده باشد و زن از این موضوع اطلاعی نداشته باشد و میان زوجین نزدیکی واقع شده باشد، زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود. (وفق ماده 1099 قانون مدنی)

ج) مهرالمتعه (مهریه با توجه به وضعیت مالی مرد):

اگر ازدواج میان زن و شوهر دائمی باشد و در زمان عقد مهریه تعیین نشده یا مجهول باشد، در صورتی که قبل از نزدیکی، طلاق واقع شود، زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود. برای تعیین میزان مهرالمتعه، حال و شرایط و وضعیت مرد از لحاظ فقیر یا غنی بودن مورد بررسی قرار می‌گیرد. (مستنبط از مواد 1093 و 1094 قانون مدنی)

نحوه مطالبه مهریه در عقد نکاح دائم

مقنن جهت مطالبه مهریه در عقد نکاح دائم، دو روش ذیل را تعیین نموده است.

روش اول) مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت

روش دوم) مطالبه مهریه از طریق دادگاه خانواده

در سال‌های گذشته مقنن شرایطی را وضع نموده بود که به موجب آن زوجه جهت مطالبه مهریه خویش، مکلف بو‌د در ابتدا به ادارات اجرای اسناد رسمی (اداره ثبت) مراجعه نموده و چنانچه مالی از زوج، یافت نمی‌شد وی می‌توانست با اخذ گواهی از اجرای ثبت به دادگاه خانواده مراجعه نماید اما در حال حاضر این محدودیت قانونی وجود ندارد و زوجه مخیّر است که جهت مطالبه مهریه، با توجه به شرایط و‌ مصلحت خویش، به هر کدام از مراجع فوق مراجعه نماید.

روش اول) مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت

برای وصول مهریه می‌توان بجای مراجعه به دادگاه خانواده از یک روش غیر قضایی و راحت‌تر نیز استفاده کرد و آن وصول مهریه از طریق اجرای ثبت است. از آنجایی که مهریه طلب زن می‌باشد و در سند رسمی ازدواج نیز ثبت شده است لذا زن می‌تواند از طریق اجرای ثبت مهریه‌اش را به اجرا بگذارد و آن را وصول کند.

اگر مهریه زن جزء اموال منقول مانند سکه یا وجه رایج باشد مرجع درخواست و صدور اجرائیه دفترخانه ازدواجی است که خطبه عقد را جاری و سند ازدواج را تنظیم نموده است اما اگر مهریه جزء اموال غیرمنقول باشد مرجع درخواست و صدور اجرائیه دفترخانه اسناد رسمی است که آن سند را تنظیم نموده است. فلذا با مراجعه زوجه به دفتر ازدواجی که عقد نکاح وی در آنجا جاری شده است، اجرائیه صادر و به زوج ابلاغ و پرونده در اجرای ثبت اسناد رسمی ثبت و تشکیل می‌گردد. اموال زوج شناسایی ‌و تا میزان مهریه زوجه توقیف و حسب مورد به مزایده یا فروش گذارده می‌شود.

مطلب مرتبط: نحوه مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت

روش دوم) مطالبه مهریه از طریق دادگاه خانواده

زوجه می‌تواند برای مطالبه مهریه خویش به دادگاه خانواده مراجعه کند. جهت انجام این کار وی ابتدا باید به دفاتر خدمات قضایی مراجعه نموده و دادخواست مطالبه مهریه را علیه همسر خود مطرح نماید. پرونده به دادگاه خانواده صالح ارجاع و تعیین وقت گردیده و چنانچه زوجه، مهریه خود را پیش از آن مطالبه و دریافت ننموده باشد، حکم به محکومیت زوج به پرداخت مهریه داده خواهد شد. در خصوص دادگاه خانواده صالح جهت مطالبه مهریه، قانونگذار در ماده 12 قانون حمایت خانواده، در جهت حمایت از زوجه اختیاراتی را در خصوص صلاحیت محلی محاکم برای وی در نظر گرفته است که بر اساس آن، در صورتی که مهریه مال منقول باشد، زوجه می‌تواند در دادگاه محل اقامت زوج یا محل سکونت خود اقامه دعوی بنماید و اگر مهریه وی مال غیرمنقول باشد، دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول صالح به رسیدگی است.

مطلب مرتبط: نحوه مطالبه مهریه از طریق دادگاه

نکات مهم در خصوص مطالبه مهریه

1- پس از جاری شدن خطبه عقد و قبل از وقوع نزدیکی میان زن و شوهر، زن می‌تواند شرط کند تا تمام مهریه به او پرداخت نشود (در صورت حال بودن مهریه-موجل نباشد.)، از مرد تمکین نکند و در این حالت مرد نیز نمی‌تواند زن را مجبور به تمکین نماید. به این وضعیت حقوقی اصطلاحاً «حق حبس زوجه» گفته می‌شود. 

ذکر این نکته حائز اهمیت است که زوج می‌بایست در این شرایط (استفاده زوجه از حق حبس) نفقه زوجه را نیز پرداخت نماید. اما اگر زن بعد از جاری شدن خطبه عقد با تصمیم و اراده خود و قبل از دریافت مهریه، با مرد نزدیکی کند دیگر نمی‌تواند شرط کند که تا تمام مهریه‌اش پرداخت نشود، از مرد تمکین نمی‌کند. (مستنبط از مواد 1085 و 1086 قانون مدنی) 

مطلب مرتبط: وضعیت حقوقی حق حبس زوجه با وجود اعسار زوج

2- مقنن این اختیار را به زوجین اعطاء نموده است تا در زمان تنظیم سند نکاحیه، برای تأدیه و پرداخت تمام یا قسمتی از مهریه دو شیوه ذیل را انتخاب نمایند:

الف) عندالمطالبه: به معنای آن است که به محض اجرای صیغه نکاح، زن می‌تواند تمام مهریه را بصورت یکجا مطالبه نماید.

ب) عندالاستطاعه: به معنای آن است که پرداخت مهریه بستگی به میزان توانایی مالی مرد دارد.

انتخاب یکی از این دو شیوه پرداخت در عقدنامه منوط به توافق طرفین می‌باشد.

3- یکی از اقداماتی که بعضاً خانم‌ها پیش از تقدیم دادخواست مطالبه مهریه و یا همزمان با آن انجام می‌دهند، آن است که برای تضمین پرداخت مهریه از سوی زوج، اقدام به توقیف اموال وی می‌نمایند. مانند توقیف خودرو یا توقیف آپارتمان و ... . برخی از اموال، قابل توقیف از طریق تأمین خواسته نمی‌باشند مانند پول پیش خانه یا قرض‌الحسنه، یک دستگاه آپارتمان در حد شأن و منزلت مرد، وسایل و ابزار کار مرد و اثاثیه اولیه و مورد نیاز زندگی در رفع حاجت جزء مستثنیات دین هستند و قابل توقیف نمی‌باشند. اما اگر مرد دو دستگاه آپارتمان داشته باشد یکی از آنها قابل توقیف است منظور از این توقیف، توقیف قضایی است یعنی فقط جلوی نقل و انتقال اموال گرفته می‌شود.

نکته مهم و قابل توجه آن است که اگر مرد شاغل باشد در زمان زوجیت یک چهارم حقوق ماهیانه مرد قابل توقیف است که تا زمان صدور حکم قطعی هر ماه از طرف کارفرما یا شرکت یا ارگانی که مرد در آن کار می‌کند به صندوق دادگستری واریز می‌شود و بعد از صدور حکم قطعی به زن پرداخت می‌شود.

مطلب مرتبط: تقسیط مهریه در صورت طلاق به درخواست زوج

4- در بحث وصول مهریه از طریق دادگاه خانواده، چنانچه مرد توانایی مالی لازم جهت پرداخت مهریه را نداشته باشد می‌تواند درخواست اعسار از پرداخت مهریه را مطرح نماید. برای این منظور زوج می‌بایست جهت اثبات اعسار خویش، ضمن ضمیمه نمودن لیست اموال، دو نفر شاهد معرفی نماید. در صورت اثبات اعسار وی، دادگاه مبادرت به صدور حکم به پرداخت قسمتی از مهریه بصورت پیش پرداخت و الباقی بصورت اقساط ماهیانه می‌نماید. 

اما اگر پس از صدور حکم اعسار، مرد توان مالی مناسب پیدا کند، زن می‌تواند تقاضای تعدیل مهریه را نماید و بالعکس. یعنی اگر قدرت مالی مرد کم شود، مرد می‌تواند با تسلیم دادخواست تعدیل مهریه و اثبات آن، اقساط ماهیانه را کاهش دهد.