وضعیت حقوقی حق حبس زوجه با وجود اعسار زوج

تکلیف حق حبس زوجه در صورت اعسار زوج

حق در لغت به معنای سهم و بهره معین فرد می باشد. حق حبس در نکاح، یعنی اینکه زوجه (زن) در صورتی که مهریه او یک مال مشخص و قابل وصول و حال (و نه مؤجل) باشد، تا زمانی که کل آن را دریافت ننموده، می تواند از انجام دادن وظایفی که شرعاً و قانوناً در مقابل همسر خود دارد، امتناع نماید (مستفاد از ماده 1085 قانون مدنی). به دیگر بیان حق حبس بعنوان حق زوجه عبارت است از خودداری زوجه از تمکین تا زمانی که مهریه خود را تماماً دریافت نکرده است. برای اینکه زوجه (زن) بتواند از حق حبس خود استفاده نماید، لازم است که شرایط ذیل وجود داشته باشد:

١) مهریه زن تعیین شده باشد: یعنی اینکه اگر در عقد ازدواج، مهریه ای تعیین نشده باشد، بالطبع حق حبسی نیز وجود نخواهد داشت. مطابق با نظریه برخی از فقها، عدم تعیین مهر موجب سقوط حق حبس نمی شود اما قانون مدنی در این زمینه مبهم است. اما با تکیه بر نظرات اکثریت علمای حقوق میتوان اینگونه بیان نمود که توافق زن و شوهر مبنی بر نخواستن مهریه به طریقی باعث سقوط حق حبس می شود.

٢) مهریه تعیین شده، حال باشد: یعنی اینکه اگر برای مهریه مدت تعیین شده باشد، تا قبل از رسیدن آن مدت، زن حق امتناع (خودداری) از تمکین را ندارد. در ارتباط با شرایط استناد به حق حبس در نکاح شعبه 24 دادگاه تجدیدنظر استان تهران در دادنامه شماره 9209970222401360 مورخ 19-08-1392 بیان داشته است که:

«هرگاه در عقد نکاح، مهریه عندالاستطاعه قید شود، مهریه حال و منجز نیست بنابراین زوجه حق حبس ندارد.»

حتی اگر مهریه مؤجل باشد و زمان آن سپری شده باشد و شوهر در این مدت تمکین نخواسته باشد، زن نمی تواند پس از حال شدن مهر به حق حبس استناد نماید چراکه قصد مشترک طرفین این بوده است که تمکین مقدم بر پرداخت مهر باشد.

مطلب مرتبط: سقوط حق حبس در مهریه موجل

موارد از بین رفتن حق حبس زوجه در نکاح

الف- اسقاط حق حبس توسط زوجه

بدلیل اینکه حق حبس، یک حق شخصی است و در واقع حق الناس است، زن میتواند این حق را از خود ساقط نماید. بنابراین زوجه میتواند بطور صریح بصورت شرط ضمن عقد در زمان ازدواج یا بعد از آن، به هر ترتیبی این حق را از خود سلب نماید. نکته مهم آن که برخی از علمای حقوق معتقدند که در شرایطی که مهریه نامتعارف و غیرمعمول توسط زن و شوهر تعیین شده باشد و شرایط بیانگر این باشد که مرد توان پرداخت مهریه را ندارد، میتوان این امر را بیانگر اراده ضمنی زن مبنی بر اسقاط حق حبس دانست.

ب- دریافت مهریه

در صورتی که مرد مهریه را تماماً به همسر خود پرداخت نماید، حق حبس زن از بین می رود. یعنی زن پس از دریافت مهریه، موظف به تمکین است و در صورت عدم تمکین، ناشزه محسوب می شود. نکته مهم این است که در صورت حال بودن مهر و پرداخت حتی نیمی از آن نیز، حق حبس به قوت خود باقی است و این حق تا دریافت تمام مهر از بین نمی رود.

ج- تمکین زوجه

مطابق با نظریه اکثر فقها و هم چنین مطابق با ماده 1086 قانون مدنی، در صورتی که زن، قبل از اخذ مهر و به صورت ارادی و از روی اختیار و نه اجبار یا اکراه، اقدام به ایفای وظایف زناشویی در قبال شوهر نماید دیگر نمی توان از حق حبس خود استفاده نماید و حق حبس زوجه از بین می رود. در ارتباط با تأثیر زندگی مشترک بر حق حبس زوجه شعبه دوم دادگاه تجدیدنظر استان تهران در دادنامه شماره 9509970220200289 مورخ 26-02-1395 چنین بیان داشته است:

«در صورتی که زوجین زندگی مشترک را شروع کرده باشند، اصل بر سقوط حبس زوجه است؛ مگر اینکه خلاف آن ثابت شود.»

مطابق با رای وحدت رویه شماره 718 مورخ 13-02-1390 هیات عمومی دیوان عالی کشور، زن در صورت حال بودن مهر، می تواند تا مهر به او تسلیم نشده است، از ایفاء مطلق وظایفی که شرعاً و قانوناً در برابر شوهر دارد امتناع نماید. لذا تمکین در ماده 1085 قانون مدنی محدود به تمکین خاص (رابطه جنسی) نمی باشد.

مطلب مرتبط: تمکین چیست؟ عدم تمکین به چه معناست؟

تاثیر اعسار زوج بر اسقاط حق حبس زوجه

اعسار در لغت به معنای فقر و تنگدستی می باشد. در علم حقوق، معسر کسی است که بدلیل عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به اموال خود، قادر به پرداخت دیون خود نمی باشد (ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی). اکثر فقها معتقدند که اعسار زوج تاثیری بر حق حبس زوجه ندارد و باعث از بین رفتن حق حبس نمی شود. به عبارت دیگر اگرچه اعسار، زوج را از پرداخت مهریه به نحو یکجا معاف می نماید لکن زوجه را مجبور به تمکین نمی کند. لذا حق حبس اعم از آن است که شوهر معسر باشد یا توانگر. رای وحدت رویه شماره 708 مورخ 22-05-1387 هیات‌ عمومی دیوان ‌عالی ‌کشور موید این موضوع بوده و برای دادگاه‌ها و شعب دیوان عالی کشور لازم الاتباع می باشد. نکته دیگر که بیان آن خالی از لطف نمی باشد آن است که مستند به رای وحدت رویه 633 مورخ 14-02-1378 هیات عمومی دیوان عالی کشور، ترک انفاق زوج به جهت عدم تمکین زوجه به استناد اعمال حق حبس، فاقد وصف کیفری است. لذا در صورت استفاده زوجه از حق حبس خود در نکاح، زوج به جهت ترک انفاق مجازات نمی شود.

مطلب مرتبط: ترک انفاق چیست؟ ضمانت اجرای نفقه زن

نکته مهم دیگر در بحث حق حبس در نکاح، آن است که این حق اختصاص به زن باکره ندارد، لذا چنانچه زنی سابقاً ازدواج نموده باشد، در ازدواج جدید نیز مادامی که به اختیار خود به امر زناشویی اقدام ننموده مجدداً می تواند از حق حبس خود استفاده نماید و تمکین را منوط به تسلیم مهر خود نماید ولو عقد جدید با همان مرد سابق باشد. در این ارتباط اداره کل حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره: 7/1400/343 شماره پرونده: 1400-9/16-343 ح تاریخ نظریه: 1400/04/23 در پاسخ به سوال: «1- در خصوص حق حبس موضوع ماده 1085 قانون مدنی، با توجه به استفاده از واژه زن در این ماده و اطلاق آن بر زوجه باکره و غیرباکره، آیا زوجه غیر باکره در ازدواج دوم در فرض وجود شرایط می تواند با استناد به حق حبس از ایفای وظایف زناشویی خودداری کند؟ 2- منظور از ایفاء وظایف زناشویی در مواد 1085 و 1086 قانون مدنی چیست؟ آیا صرفاً شامل تمکین خاص می شود و با تمکین عام حق حبس ساقط نمی شود؟ در فرض سؤال زوجین حدود دو سال است که ازدواج کرده اند و زوجه در این مدت در مواقع مختلف در منزل زوج حاضر بوده و یا سکونت موقت داشته است و ریاست موضوع ماده 1105 قانون مدنی را عملاً پذیرفته و بر اساس خواست زوج در مواقع مختلف اقدام کرده است و تمامی وظایف زناشویی به جز تمکین خاص را انجام داده است، آیا در این فرض حق حبس هم چنان به قوت خود باقی است؟» بیان داشته است:

«1- با توجه به اطلاق واژه «زن» در ماده 1085 قانون مدنی، حق حبس موضوع این ماده با لحاظ شرایط مقرر در آن منحصر به دوشیزه نبوده و زنان غیر باکره را نیز در بر می گیرد. 2- مستفاد از مواد 1085 و 1086 قانون مدنی و رای وحدت رویه شماره 718 مورخ 13-02-1390 هیأت عمومی دیوان‌ عالی کشور آن است که حق حبس موضوع ماده 1085 یاد شده ناظر بر مجموعه وظایف زوجه ناشی از رابطه زوجیت است؛ بنابراین چنانچه زوجه نسبت به تمکین خاص که از بارزترین تکالیف ناشی از زوجیت است اقدام نکرده باشد، حق حبس وی به قوت خود باقی است.»