عقود معوض و غیرمعوض چیست؟ تفاوت آن کدام است؟

مفهوم عقود معوض و غیرمعوض 

عقد معوض یا معاوضی به عقدی گفته می شود که بموجب آن، یکی از طرفین عقد، مالی را به طرف دیگر می دهد و در مقابل، مالی را نیز دریافت می نماید. فی الواقع در این عقد، دو عوض وجود دارد که در مبادله متقابل با یکدیگر می باشند. عقودی مانند بیع، اجاره و ... در زمره عقود معوض می باشند. عقد غیرمعوض یا عقد مجانی، به عقدی گفته می شود که بموجب آن، یکی از طرفین مالی را به طرف مقابل می دهد، بدون آنکه چیزی را از وی دریافت نماید. فی الواقع در این نوع عقد، مبادله متقابل وجود ندارد و مالی که یکی از طرفین به طرف دیگر می دهد، بلاعوض می باشد عقودی مانند هبه در زمره این دسته از عقود می باشند. در مقاله حاضر سعی می گردد به تفصیل در ارتباط با عقود معوض و غیرمعوض و تفاوت های میان آنان پرداخته شود.

مطلب مرتبط: عقد معلق چیست؟ شرایط انعقاد آن کدام است؟

تفاوت های میان عقود معوض و غیرمعوض 

۱) در قراردادهای غیرمعوض، شخصیت طرف علت عمده عقد می باشد مانند عقد هبه که معمولا افراد به نزدیکان خود طی این عقد، مال یا اموال خود را هدیه می دهند از آنجایی که این دسته از عقود بدلیل شخصیت طرف منعقد می شوند هرگونه اشتباهی در شخص طرف باعث ورود لطمه به صحت عقد می گردد. ماده ۲۰۱ قانون مدنی در این ارتباط بیان داشته است:

«اشتباه در شخص طرف به صحت معامله خللی وارد نمی آورد مگر در مواردی که شخصیت طرف علت عمده عقد بوده باشد.»

۲) در قراردادهای معوض همه انواع خیارات وجود دارد اما بالعکس در قراردادهای مجانی یا غیرمعوض، آن دسته از خیارات مانند خیار غبن که مبتنی بر تعادل عوضین اند، وجود ندارند. 

۳) گاهی اوقات ممکن است که در قراردادهای معوض، عنوان تجارتی نیز وجود داشته باشد و طبعاً مقررات حقوق تجارت در این نوع از عقود جاری می گردد اما در قراردادهای مجانی چنین نمی باشد.

۴) رویه معمول در ارتباط با نقل و انتقالات بلاعوض‌ بدین صورت است که معمولا در قراردادهای غیرمعوض بدلیل آنکه فرد، مالی را به رایگان تملک نموده است، از وی مالیات بیشتری اخذ می گردد. 

یکی از نکات مهم در خصوص عقود معوض و غیرمعوض آنست که گاهی اوقات ممکن است بنا به توافق فی مابین طرفین عقد، در ضمن یک عقد غیرمعوض، شرط عوضی گذارده شود. چنان که ضمن عقد هبه شرط کنند متهب (شخصی که مالی به او بخشیده شده) نیز مالی را به واهب (بخشنده) بدهد. در اینصورت، ماهیت عقد غیرمعوض تغییری نمی نماید و هم چنان غیرمعوض باقی می ماند چراکه عقد غیرمعوض حتی با وجود شرط عوض نیز، یک موضوع دارد و این عوض، شرطی فرعی است اما عقود معوض، دو‌ موضوع دارند که در تقابل با یکدیگر می باشند و  هر دو عوض، اصلی بوده و در مبادله با یکدیگر می باشند.

مهم ترین تفاوتی که میان عقد معوض با عقد غیرمعوضی که در آن شرط عوض درج شده است، آنست که اگر در عقد معوض، هر یک از عوضین، شرایط اساسی صحت معامله را نداشته باشند، عقد باطل خواهد بود مانند آنکه یکی از عوضین یا هر دو نامشروع باشند و ... اما در عقد غیرمعوض با شرط عوض، اگر شرط غیرمقدور، نامشروع یا غیرعقلایی باشد، خللی به عقد وارد نمی آورد و فقط شرط باطل می گردد. ماده ۲۳۲ قانون مدنی در این باره عنوان داشته است:

«شروط مفصله ذیل باطل است ولی مفسد عقد نیست:

۱- شرطی که انجام آن غیر مقدور باشد.

۲- شرطی که در آن نفع و فایده نباشد.

۳- شرطی که نامشروع باشد.»

مطلب مرتبط: تفاوت های میان عقود معوض و مجانی کدامند؟

مورد دیگر آنکه در عقود معوض، امکان وجود حق حبس (حقی است که بموجب آن هر یک از طرفین می تواند اجرای تعهد خود را منوط به اجرای تعهد طرف مقابل نماید) قراردادی برای طرفین وجود دارد چراکه هر تعهد، در قبال تعهد دیگر است اما چنین حقی در عقود غیرمعوض حتی با وجود شرط عوض نیز وجود ندارد. زیرا تخلف از شرط که یک امر فرعی است نمی تواند مجوز خودداری از انجام تعهد اصلی باشد. مضاف بر آنکه اگر در یک عقد معوضی، مورد معامله عین معین باشد (مانند خانه) و بعداً مشخص شود که یکی از دو عوض در زمان معامله وجود نداشته باشد، عقد باطل خواهد بود اما اگر این وضعیت برای عقد غیرمعوض با شرط عوض، ایجاد شود و معلوم گردد که شرط در زمان عقد وجود نداشته است، فقط فردی که شرط به نفع او‌‌ بوده است، حق فسخ معامله را خواهد داشت. ماده ۲۴۰ قانون مدنی عنوان نموده است:

«اگر بعد از عقد انجام شرط ممتنع شود یا معلوم شود که حین‌العقد ممتنع بوده است کسی که شرط بر نفع او شده است اختیار فسخ معامله را خواهد داشت...»