تاثیر حجر یا فوت محکوم‌علیه بر جریان اجرای حکم

حجر یا فوت محکوم‌علیه در جریان اجرای حکم

پس از طی شدن تمامی مراحل دادرسی به ترتیب مذکور در قانون آیین دادرسی مدنی و صدور و قطعیت حکم، با درخواست محکوم‌له (شخصی که حکم به نفع وی صادر شده است)، اجرائیه (دستور اجرای حکم) صادر و به محکوم‌علیه (شخصی که حکم به ضرر وی صادر شده است) ابلاغ می‌شود که ظرف مدت ده روز نسبت به اجرای حکم صادره اقدام نماید. لذا مستند به ماده 1 قانون اجرای احکام مدنی، هیچ حکمی از احکام دادگاه‌های دادگستری به موقع اجرا گذارده نمی‌شود مگر آنکه الف- حکم صادره قطعی شده یا قرار اجرای موقت آن صادر شده باشد، ب- به محکوم‌علیه یا نماینده وی ابلاغ شده باشد، ج- محکوم‌له تقاضای اجرای حکم نماید و د- اجرائیه صادر و به محکوم‌علیه ابلاغ شود (ابلاغ واقعی یا قانونی). علاوه بر احکام، قرارهای لازم‌الاجرایی هستند که طبق قانون اجرای احکام مدنی اجرا می‌شوند مانند تامین خواسته و دستور موقت. یکی از مسائل مهمی که ممکن است در روند رسیدگی بوجود آید و آثار مهمی بر جریان و حتی نتیجه دادرسی داشته باشد، مساله فوت یا حجر هر یک از طرفین دعوا می‌باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص حجر یا فوت محکوم‌علیه بر جریان اجرای حکم پرداخته شود.

مطلب مرتبط: مراحل اجرای حکم در دادگاه حقوقی به چه صورت می‌باشد؟

فوت محکوم‌علیه و تاثیر آن بر اجرای حکم

در دادگاه حقوقی اجرای حکم با صدور اجرائیه (دستور اجرای حکم) انجام می‌پذیرد که در صلاحیت دادگاه نخستین است (به دلالت ماده 5 قانون اجرای احکام مدنی). بنابراین احکام حقوقی بر خلاف احکام کیفری، به خودی خود به واحد اجرای احکام ارسال نمی‌شوند و نیاز به درخواست اجرای حکم از سوی محکوم‌له یا وکیل و یا قائم‌مقام وی دارند. از زمان صدور اجرائیه که روند اجرای حکم آغاز می‌گردد تا ختم عملیات اجرایی اجرای حکم، ممکن است که هر یک از محکوم‌علیه (شخصی که حکم به ضرر وی صادر شده است) یا محکوم‌له (شخصی که حکم به نفع او صادر شده است) فوت کنند و یا محجور شوند. حجر یا فوت محکوم‌علیه در هر یک از مراحل اجرای حکم آثار متفاوتی دارد که در ذیل به بررسی چهار حالت مختلف آن می‌پردازیم:

الف- محکوم‌علیه پیش از صدور و ابلاغ اجرائیه فوت کند یا محجور شود

اگر محکوم‌علیه بعد از صدور حکم و قبل از صدور و ابلاغ اجرائیه فوت کند یا محجور شود، اجرائیه به اسم ورثه یا نماینده وی صادر می‌شود و حسب مورد به ولی، قیم، مدیر ترکه، وصی یا ورثه وی ابلاغ می‌گردد. (مطابق با بخش نخست ماده 10 قانون اجرای احکام مدنی)

ب- محکوم‌علیه بعد از صدور اجرائیه و پیش از ابلاغ آن فوت کند یا محجور شود

هرگاه محکوم‌علیه بعد از صدور اجرائیه و قبل از ابلاغ آن فوت کند و یا محجور شود، بدلیل آنکه عملیات اجرایی با صدور اجرائیه آغاز شده است، عملیات اجرا متوقف می‌شود، محکوم‌له موظف است که وراث محکوم‌علیه را معرفی نماید. در این حالت اجرائیه به وسیله ابلاغ اخطاریه به نماینده متوفی یا محجور اطلاع داده می‌شود. (وفق بخش اخیر ماده 10 قانون اجرای احکام مدنی)

مطلب مرتبط: مدت اعتبار اجرائیه دادگاه چقدر است؟

ج- حجر یا فوت محکوم‌علیه پس از ابلاغ اجرائیه به وی و پیش از سپری شدن ده روز از تاریخ ابلاغ آن

چنانچه محکوم‌علیه پس از ابلاغ اجرائیه و پیش از منقضی گردیدن مهلت ده روزه جهت اجرای اختیاری حکم صادره، محجور شود یا فوت نماید، در این صورت اجرائیه حسب مورد به ولی، قیم، مدیر ترکه، وصی یا ورثه وی ابلاغ می‌شود. چنانچه آنها ظرف مدت ده روز، حکم صادره را اجرا نمایند از دادن حق اجرا معاف خواهند شد. (بر اساس مفهوم مخالف بخش نخست ماده 160 قانون اجرای احکام مدنی، چنانچه محکوم‌علیه یا نماینده وی ظرف مدت ده روز، تخییراً مفاد حکم را اجرا نمایند از پرداخت حق اجرا معاف می‌باشند.)

بیشتر بخوانید: اشتباه در صدور اجرائیه و کشف آن پیش از اقدام اجرایی

د- حجر یا فوت محکوم‌علیه پس از ابلاغ اجرائیه و سپری شدن ده روز

چنانچه محکوم‌علیه پس از ابلاغ اجرائیه و پس از منقضی گردیدن مهلت ده روزه جهت اجرای اختیاری حکم صادره، محجور شود یا فوت نماید، مفاد اجرائیه و عملیات اجرا شده به آگاهی وراث یا نماینده وی می‌رسد. در این حالت مستند به ماده 31 قانون اجرای احکام مدنی، عملیات اجرایی متوقف می‌شود و پس از توقیف عملیات اجرایی به جهت فوت محکوم‌علیه، محکوم‌له جهت به جریان انداختن پرونده اجرایی نیازی به ارائه گواهی انحصار وراثت متوفی به دایره اجرا ندارد و صِرف اعلام اسامی وراث محکوم‌علیهِ متوفی به دادورز اجرای احکام کفایت می‌کند.

توقیف عملیات اجرایی به معنای آن است که هیچ اقدام اجرایی جدیدی نمی‌بایست صورت بگیرد بطور مثال اگر در روند اجرای حکم، مال متعلق به محکوم‌علیه، توقیف گردیده است، نباید بفروش برسد و یا حتی دستور منتشر شدن آگهی مزایده آن صورت بگیرد. هم‌چنین مال بازداشت گردیده با فوت محکوم‌علیه، آزاد نیز نمی‌گردد و روند اجرا تا تعیین تکلیف نهایی متوقف می‌شود. نکته مهم آن است که در فرض حجر یا فوت محکوم‌علیه پس از ابلاغ اجرائیه و سپری شدن ده روز، چنانچه مالی از محکوم‌علیه توقیف نشده باشد، دادورز اجرای احکام به درخواست محکوم‌له می‌تواند معادل محکوم‌به از ترکه متوفی یا اموال محجور توقیف نماید.

نتیجه اینکه دادگاه با فوت محکوم‌علیه، قرار توقیف عملیات اجرایی صادر می‌نماید و به محکوم‌له نیز ابلاغ می‌گردد و در قرار صادره، علت توقیف (علت توقیف مانند فوت محکوم‌علیه یا حجر محکوم‌علیه) و نحوه رفع توقیف (مثلاً قید می‌کند تا زمان معرفی وراث محکوم‌علیه) نیز مشخص می‌شود. محکوم‌له مطابق با اخطار صادر گردیده از اجرای احکام، جهت اجرای سریعتر حکم، می‌تواند وراث، وصی، امین و ... را به واحد اجرای احکام معرفی نماید. اما اگر محکوم‌له هیچ‌گونه آشنایی و آگاهی نسبت به وراث یا وصی محکوم‌علیه نداشته باشد، در این‌صورت با نشر آگهی در روزنامه نسبت به مورد، اجرائیه و یا اخطار مربوطه، به وارث یا وراث محکوم‌علیه ابلاغ می‌گردد.

مساله قابل توجه این است که محکوم‌له جهت معرفی وراث محکوم‌علیه به اجرای احکام، الزامی به ارائه گواهی انحصار وراثت ندارد و می‌تواند مشخصات آنان را اعلام نموده و قسمت اجرا نیز علی‌القاعده علیه وارث یا وراث معرفی شده عملیات اجرایی را ادامه می‌دهد و در اولین اخطار صادره، به وارث یا وراث معرفی شده اعلام می‌دارد که اگر وارث دیگری وجود دارد، مشخصات کامل آنها به اجرای احکام اعلام شود. با معرفی وارث یا وراث محکوم‌علیه، عملیات اجرایی از توقیف خارج شده و ادامه می‌یابد.

ناگفته نماند که در یکسری از موارد، حتما لازم است که گواهی انحصار وراثت اخذ گردد بطور مثال اگر موضوع پرونده الزام به تنظیم سند رسمی ملک باشد و در روند اجرا، محکوم‌علیه فوت نماید، در این‌صورت تصریح نام مالک یا مالکین رسمی ملک در سند انتقال ضروری است و وراث، قائم‌مقام قانونی محکوم‌علیه فوت شده می‌باشند، پس محکوم‌له بعنوان ذی‌نفع می‌بایستی از مرجع صالح تقاضای صدور گواهی انحصار وراثت محکوم‌علیه را بنماید (در حال حاضر، صدور گواهی انحصار وراثت به موجب آیین‌نامه اجرایی بند (ث) ماده (۱۱۳) قانون برنامه پنج ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران در صلاحیت سازمان ثبت احوال کشور است.).

نکته مهم این است که اگر محکوم‌علیه، وارث نداشته باشد یعنی محکوم‌له اعلام نماید که محکوم‌علیه، وارثی ندارد و اجرای احکام نیز از وجود وراث اطلاعی نداشته باشد، به ترتیب مقرر در ماده 327 قانون امور حسبی عمل می گردد (به درخواست دادستان یا اشخاص ذی‌نفع برای اداره ترکه مدیر معین می‌شود.).

شایان ذکر است که فوت محکوم‌علیه در عمل قائم به شخص، علی‌الاصول موجب منتفی شدن (انتفاء) عملیات اجرایی می‌شود مانند اجرای حکم الزام زوجه به تمکین. لازم به ذکر است که فوت محکوم‌علیه در احکام مربوط به زوجیت در دو حالت قابل تصور است. حالت اول) گاهی اوقات فوت محکوم‌علیه قطعاً موجب منتفی شدن اجرای حکم می‌گردد مانند آنکه چنانچه گواهی عدم امکان سازش صادر شود اما تا پیش از جاری شدن صیغه طلاق، زوج یا زوجه فوت می‌کند در این فرض اجرای حکم منتفی می‌شود چراکه نتیجه اجرا نمودن یا ننمودن حکم یکسان است. حالت دوم) در بعضی از احکام مربوط به زوجیت، فوت محکوم‌علیه اجرای حکم را منتفی نمی‌نماید، بلکه اجرای حکم متوقف می‌شود و ادامه عملیات اجرایی حکم منوط به معرفی ورثه محکوم‌علیه است مانند حکم اعلام رابطه زوجیت، الزام به ثبت نکاح، حکم فسخ نکاح. چراکه حکم صادره و مآلاً اجرای آن اثر حقوقی دارد که مهم‌ترین اثر حقوقی آن ارث بردن زوج و زوجه از یکدیگر است.