عفو چیست؟ انواع آن کدام است؟

مفهوم عفو در قانون مجازات اسلامی

عفو بعنوان یکی از اسباب سقوط مجازات می‌باشد. منظور از عفو، بخشیده شدن متهم از سوی فرد یا ارگانی به جز شاکی یا مدعی خصوصی می‌باشد که مطابق با قوانین و مقررات موجود، آن فرد و یا آن ارگان، بر حسب دستور بالاترین مقام مملکت و یا مجلس شورای اسلامی، عفو متهم را صادر نموده است. مطابق با ماده 96 قانون مجازات اسلامی عفو محکومان طبق موازین شرع مقدس اسلام، بعد از پیشنهاد رییس قوه قضاییه با رهبر می‌باشد (عفو خصوصی). عفو از جهت مقام صادرکننده و هم چنین آثار آن به دو دسته عفو عمومی و عفو خصوصی تقسیم می گردد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص عفو و انواع آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: نحوه صدور قرار تعلیق اجرای مجازات

انواع عفو کدام است؟

همانگونه که در ابتدای مقاله عرض گردید عفو به دو دسته عفو عمومی و عفو خصوصی تقسیم می گردد که در ذیل در خصوص هر یک به تفصیل مطالبی معروض می گردد.

الف) عفو عمومی چیست؟

عفو عمومی مستنبط از ماده ۹۷ قانون مجازات اسلامی توسط قانونگذار و فقط در ارتباط با جرائم تعزیری و بدون رضایت متهم یا محکوم اعطاء می‌گردد. چراکه در خصوص مابقی جرائم اعم از حدود، قصاص و دیات، مقنن، شارع مقدس می‌باشد نه قانونگذار عرفی. بنابراین عفو عمومی، به موجب قانون عفو و از سوی مجلس وضع می‌گردد. بطور مثال مجلس شورای اسلامی این اختیار را دارد تا اعلام نماید کلیه افرادی که در اعتراضات ... شرکت داشته اند، مورد عفو قرار گرفته اند. نکته مهم و قابل توجه آن است که عفو عمومی حق مطالبه خسارت توسط شاکی یا مدعی خصوصی را از بین نمی‌برد. (مستنبط از ماده 98 قانون مجازات اسلامی) 

نکته ای که در ارتباط با عفو عمومی می‌بایست مدنظر قرار گیرد آن است که در عفو عمومی عنصر قانونی جرم از بین می‌رود فی الواقع با تصویب قانون عفو، آن رفتار دیگر جرم تلقی نخواهد شد هم چنین به تبع از بین رفتن وصف مجرمانه، آثار تبعی جرم نیز ساقط می‌گردد و بحث محرومیت از حقوق اجتماعی نیز منتفی می‌باشد. 

شایان ذکر است که عفو عمومی هم شامل متهمان می‌شود و هم شامل محکومان. نکته دیگر آنکه عفو عمومی علاوه بر خود مرتکب، شرکاء و معاونین جرم را نیز در بر می‌گیرد. فلذا در خصوص متهمان با اجرای عفو عمومی، قرار موقوفی تعقیب صادر می‌گردد اما برای محکومان، قرار موقوفی اجرای مجازات صادر خواهد شد. خاطر نشان می‌گردد که عفو عام فقط در خصوص جرائم‌ تعزیری اعم از منصوص و غیر منصوص قابلیت اعمال دارد که باعث عدم درج جرم ارتکابی در سابقه کیفری مجرم نیز می‌شود.

مساله مهم دیگری که می‌بایست بدان اشاره نمود آن است که در صورت وجود تعدد جرم، طبق اصول و‌ موازین موجود در قانون مجازات اسلامی، اساساً مجازات اشد در خصوص مرتکب جرم اعمال می گردد حال اگر مجازات اشد بنا به دلایلی اعم از گذشت شاکی خصوصی، مرور زمان و ... اجرا نشود، مجازات اشد بعدی اجرا خواهد شد. اما این حکم شامل عفو یا آزادی مشروط و هم چنین تعلیق نمی‌شود و وفق بخش آخر بند ث ماده 12 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، عفو، آزادی مشروط و تعلیق اجرای مجازات در حکم اجرای مجازات می‌باشند فلذا اگر مجازات اشد به هر یک از دلایل فوق اجرا نشود، نوبت به مجازات اشد بعدی نخواهد رسید.

در خصوص تکرار جرم در عفو عمومی لازم به توضیح است که عفو عمومی در تکرار جرم مؤثر است بدین معنا که اگر فردی مرتکب جرمی شود که مورد عفو عمومی قرار گرفته شده است، چنانچه مجدد مرتکب آن جرم شود، مشمول تکرار جرم نمی گردد.

در صورتی که در مرحله دادسرا، قرار موقوفی تعقیب بدلیل عفو عام، صادر گردد شاکی می‌بایست جهت مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم به دادگاه حقوقی مراجعه نموده و‌ دادخواست خویش را تقدیم نماید. اما اگر قرار موقوفی تعقیب به جهت عفو عام در دادگاه صادر شده باشد، وفق ماده 20 قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه مکلف است تا نسبت به ضرر و زیان ناشی از جرم، رسیدگی خود را ادامه دهد ناگفته نماند که مورد فوق شامل دیه نمی‌شود و حتی اگر در دادسرا هم قرار موقوفی تعقیب بدلیل عفو عام صادر شده باشد، دادستان مکلف خواهد بود که پرونده را بدون صدور کیفرخواست جهت تعیین تکلیف در خصوص دیه، به دادگاه کیفری دو ارسال نماید. (مستنبط از ماده 85 قانون آیین دادرسی کیفری)

مساله مهم دیگر در خصوص عفو عمومی آن است که ساقط شدن و از بین رفتن مجازات در اثر عفو، تاثیری در ضبط اموال متهم بعنوان یک اقدام تأمینی و تربیتی ندارد، مگر آنکه علت موقوف شدن اجرای مجازات، نسخ مجازات قانونی باشد. (مستنبط از ماده 506 قانون آیین دادرسی کیفری)

مطلب مرتبط: نحوه مطالبه خسارات ناشی از جرم

ب) عفو خصوصی چیست؟

عفو خصوصی به عفوی‌ گفته می شود که از سوی بالاترین مقام کشور (مقام معظم رهبری) وفق ماده 96 قانون مجازات اسلامی بعد از پیشنهاد رییس قوه قضاییه به برخی از محکومان اعطاء می‌گردد. نحوه انجام آن بدین صورت می‌باشد که رییس قوه قضاییه فهرستی از محکومان را تهیه نموده و برای مقام رهبری ارسال می‌نماید، مقام رهبری نیز می‌تواند تمام کیفر یا بخشی از آن را برای محکومان مورد عفو خویش قرار دهد. عفو خصوصی دارای ویژگی‌های ذیل می‌باشد:

۱) اعطای عفو خصوصی با مقام معظم رهبری است.

۲) در عفو خصوصی وصف مجرمانه و آثار تبعی جرم از بین نمی‌رود و کماکان به قوت خود باقی است و فقط مجازات کاهش یافته یا ساقط می‌شود.

۳) در عفو خصوصی اعطای عفو فقط شامل محکومان (مرتکبین جرم نه شرکاء و معاونین) می‌شود که منتج به صدور قرار موقوفی اجرای مجازات می‌گردد.

۴) عفو خصوصی هم در جرائم تعزیری و هم در جرائم حدی اجرا می‌شود مگر آن دسته از جرائمی که مطابق با ماده 26 آیین‌نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین مصوب 1387 اعطای عفو خصوصی در آن ممنوع باشد.

۵) عفو خصوصی فقط با تقاضای محکوم امکان‌پذیر می‌باشد.

۶) عفو خصوصی فقط مجازات اصلی را از بین می‌برد اما مجازات های تکمیلی و تبعی باقی می‌مانند.

۷) عفو خصوصی سابقه کیفری را از بین نمی‌برد.

۸) در عفو خصوصی مقررات مربوط به تکرار جرم اعمال خواهد شد چراکه سابقه محکومیت کیفری در آن از بین نمی‌رود.

بیشتر بخوانید: آیین‌نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین

نحوه طرح درخواست عفو خصوصی

استفاده از عفو خصوصی نیازمند تقاضای محکوم علیه یا سایر افراد مندرج در ماده 6 آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین در کمیسیون‌های استانی عفو و تخفیف مجازات محکومین است که این کمیسیون‌ها تقاضای عفو را مورد بررسی قرار داده و اگر آن را قبول نمایند، موضوع را به کمیسیون مرکزی در تهران اعلام نموده تا آن کمیسیون بعد از بررسی لازم در صورت پذیرش، تقاضا را برای رییس قوه قضاییه ارسال نماید. 

اگر تقاضای عفو شرایط مندرج در آیین‌نامه را نداشته باشد، طرح این تقاضا در کمیسیون‌های فوق الاشاره ممکن نبوده اما امکان پیشنهاد آن از طرف رییس قوه قضاییه بصورت علی حده وجود دارد (وفق ماده 20 آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین). چنانچه تقاضای عفو از سوی کمیسیون‌های مربوطه رد گردد، قابلیت اعتراض ندارد اما امکان طرح مجدد این تقاضا از سوی محکوم علیه یا سایر اشخاص مندرج در آیین‌نامه برای یک نوبت دیگر وجود دارد (وفق ماده 28 آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین). نکته دیگر آنکه استفاده قبلی از عفو مانع طرح تقاضای مجدد عفو در کمیسیون های مربوطه نمی‌باشد. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که با پذیرش رییس قوه قضاییه، اجرای مجازات تا زمان اعلام نظر رهبری متوقف می‌گردد.