مجازات تبعی چیست؟ ویژگی‌های آن کدام‌اند؟

مجازات تبعی مطابق با قانون مجازات اسلامی

مجازات در لغت به معنی کیفر و جزا است و در اصطلاح ضمانت اجرای سرکوبگر علیه ارتکاب رفتار خلاف قانون است که توسط دادگاه با کیفیات مقرر در قانون تعیین می‌شود. مجازات‌ها را می‌توان از منظرهای مختلفی طبقه‌بندی نمود. مجازات‌ها بر اساس شدت آنها به جنایت، جنحه و خلاف تقسیم می‌شوند. گاه مجازات‌ها بر اساس موضوع آن‌ها طبقه‌بندی می‌شوند. مجازات‌ها از این منظر به سالب حیات (قصاص، رجم، صلب و اعدام)، مجازات بدنی (شلاق، قطع عضو)، مجازات مالی (جزای نقدی، ضبط و مصادره اموال)، مجازات سالب یا محدودکننده آزادی (حبس، تبعید، اقامت اجباری در محلی خاص)، مجازات محدودکننده حقوق اجتماعی (محرومیت از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، محرومیت از اشتغال به حرفه‌ای خاص، محرومیت از داشتن دسته چک و ...) و مجازات خدشه‌دار کننده حیثیت (نصب پلاکارد در محل، انتشار حکم دادگاه در جراید) طبقه‌بندی می‌شوند. از منظری دیگر مجازات‌ها بر طبق نسبت میان آن‌ها به مجازات‌های اصلی، تکمیلی و تبعی تفکیک می‌نمایند. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص مجازات تبعی و ویژگی‌های آن پرداخته شود.

مجازات‌های تبعی آن دسته از مجازات‌هایی هستند که به تبعیت از تعیین برخی مجازات‌های اصلی و به صورت خودکار اعمال شده و محکوم‌علیه را از حقوق اجتماعی محروم می‌نماید. به بیانی دیگر مجازات تبعی عبارت است از محرومیت مرتکب جرم از حقوق اجتماعی برای مدت معین که به تبع مجازات اصلی بر او تحمیل می‌گردد. پس از گذشت این مدت‌ها، حقوق اجتماعی مرتکب به وی بازگردانده شده و اعاده حیثیت وی صورت می‌پذیرد. مقنن در ماده 25 قانون مجازات اسلامی در خصوص مجازات تبعی و مدت اعمال آن صحبت نموده است.

مطلب مرتبط: مجازات تکمیلی چیست؟ ویژگی‌های آن کدامند؟

ویژگی‌های مجازات تبعی

مجازات تبعی، مجازاتی است که در نتیجه محکومیت قطعی کیفری در جرائم عمدی، بعد از اجرای حکم یا شمول مرور زمان، در مدت زمان مقرر قانونی، مرتکب را از حقوق اجتماعی محروم می‌نماید. مدت محرومیت از حقوق اجتماعی، توسط قانونگذار در بندهای الف، ب و پ ماده 25 قانون مجازات اسلامی درج گردیده است. مجازات‌های تبعی علی‌الاصول الزامی بوده و نیازی به درج آنها در دادنامه نمی‌باشد مضاف بر آنکه این قسم از مجازات، قابل تشدید یا تخفیف نبوده و قاضی نمی‌تواند مدت آنها را به صلاح‌دید خود کم یا زیاد کند چراکه تعیین مجازات تبعی خارج از اختیار قاضی است و این خود مقنن است که ارتکاب برخی جرائم را با مجازات‌های تبعی همراه می‌نماید. مساله مهم دیگر آن است که برخلاف مجازات‌های اصلی و تکمیلی که در خصوص جرائم عمدی و غیرعمدی قابل اعمال هستند، مجازات تبعی، مختص جرائم عمدی است و در جرائم غیرعمدی وجود ندارد ناگفته نماند که در مجازات‌های جایگزین حبس بصورت استثنایی شاید بتوان در جرائم غیرعمدی هم از مجازات تبعی استفاده نمود. ویژگی دیگر مجازات‌های تبعی آن است که فقط مختص جرائم تعزیری درجات 1 تا 5 بوده و در سایر محکومیت‌های تعزیری، مانند شلاق، جزای نقدی و ... وجود ندارد.

مطلب مرتبط: مجازات‌های جایگزین حبس کدام‌اند؟ نحوه اعمال آنها چگونه است؟

نکات مهم در خصوص مجازات تبعی

1- در صورتی که در مورد محکوم‌علیه، بحث تعدد جرائم وجود داشته باشد، مدت مجازات‌های تبعی با یکدیگر جمع نمی‌شود و فقط مجازات تبعی اشد اعمال می‌شود اما اگر در مورد محکوم‌علیه، حکم به اجرای چند مجازات تکمیلی صادر شده باشد، تمامی آنها به اجرا در می‌آید.

2- ملاک مهم در احتساب مدت مجازات تبعی، مجازاتی است که قاضی رسیدگی‌کننده به دعوا، در دادنامه قید می‌نماید (مجازات قضایی) نه مجازاتی که در قانون برای آن جرم تعیین شده است بطور مثال اگر دادگاه در یک جرم درجه پنج، جهات تخفیف مجازات را اعمال نموده و حکم به حبس درجه شش دهد، دیگر بحث تعیین مجازات تبعی، منتفی خواهد شد.

3- مستنبط از تبصره 3 ماده 25 قانون مجازات اسلامی، در صورتی که برای محکوم‌علیه، عفو یا آزادی مشروط در نظر گرفته شود، مبدأ مجازات تبعی از تاریخ عفو یا اتمام مدت آزادی مشروط محاسبه می‌گردد. نکته مهم و قابل توجه آن است که منظور مقنن از عفو در تبصره فوق‌الاشاره، عفو خاص می‌باشد نه عفو عام، چراکه در عفو عام، وصف مجرمانه از بین رفته و تمامی آثار محکومیت کیفری هم از بین می‌رود. نکته مهم و قابل اشاره دیگر آن است که هر چند عفو خاص علی‌الاصول تاثیری در آثار تبعی ندارد اما در مواردی که در دستور عفو مقام معظم رهبری، به امکان عفو آثار تبعی نیز در کنار مجازات اصلی اشاره شده باشد، امکان لغو یا کاهش آثار تبعی نیز میسر خواهد شد.

بیشتر بخوانید: مجازات‌های اصلی چیست؟ انواع آن کدام است؟

4- در جرائم قابل گذشت (مانند قذف)، دعوا با شکایت شاکی خصوصی شروع شده و هر زمانی که او گذشت و اعلام رضایت نماید، تعقیب یا مجازات موقوف خواهد شد، بالتبع آثار تبعی نیز با اعلام گذشت شاکی، از بین می‌رود. علاوه بر اعلام گذشت شاکی در جرائم قابل گذشت، در مواردی اعم از عفو عام، نسخ قانون و ... نیز بحث آثار تبعی منتفی بوده و حقوق اجتماعی محکوم‌علیه به او برگردانده می‌شود.

5- علی‌الاصول تمامی محکومیت‌های کیفری محکوم‌علیه اعم از موثر و غیرموثر، در سوابق کیفری فرد، ثبت می‌گردند اما در گواهی عدم سوء پیشینه، فقط محکومیت‌های موثر، قید می‌گردد و این موضوع در تبصره 1 ماده 25 قانون مجازات اسلامی، درج گردیده است. نکته دیگر آنکه از آنجا که قاضی در تعیین مجازات تبعی نقشی ندارد، بنابراین مجازات تبعی در دادنامه ذکر نمی‌شود و مراتب محکومیت مرتکب جهت محروم نمودن وی از حقوق اجتماعی در پیشینه کیفری وی ثبت می‌شود.

6- اگر مرتکب دارای چند فقره سابقه محکومیت قطعی باشد، ملاک جهت احتساب مجازات تبعی، محکومیت شدیدتر بوده و مدت‌های فوق با یکدیگر جمع نمی‌شوند. در شرایطی که مرتکب دارای چند فقره محکومیت باشد و مجازات اشد او، آثار تبعی نداشته باشد اما مجازات جرم خفیف‌تر، آثار تبعی داشته باشد، علاوه بر مجازات جرم اشد، مجازات تبعی جرم خفیف‌تر هم در مورد او به اجرا در می آید. (وفق بند ح ماده 12 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399)

7- مقنن در ماده 26 قانون مجازات اسلامی، حقوق اجتماعی که بموجب رای قطعی صادره، محکوم‌علیه در مقام اجرای مجازات تبعی، از آنان محروم می‌گردد را بطور حصری بیان نموده است، فلذا استفاده از سایر حقوق قانونی از سوی محکوم‌علیه بلامانع خواهد بود. نکته قابل توجه آن است که حقوق اجتماعی با حقوق اساسی افراد دارای تفاوت است این امر بدان معنا می‌باشد که بطور مثال نمی‌توان حق شرکت در انتخابات و رای دادن را از افراد سلب نمود چراکه این حق، در زمره حقوق اساسی و اصلی افراد می‌باشد.