دفاع مشروع چیست؟ شرایط تحقق آن کدام است؟

مفهوم دفاع مشروع چیست؟

دفاع مشروع در زمره یکی از انواع علل موجهه جرم می‌باشد که در صورت تحقق شرایط مدنظر قانونگذار، مرتکب به جهت ارتکاب رفتار مجرمانه خویش، قابل تعقیب و مجازات نخواهد بود. به بیانی دیگر، علی‌القاعده پس از وقوع جرم توسط مجرم، مبحث اعمال مجازات بر وی و هم‌چنین تعیین و تحمل کیفر مطرح می‌گردد. این امر بدین معنا می‌باشد که عموماً مجرم مسئول رفتار ارتکابی خود بوده و بر همین اساس می‌بایست مجازات گردد. گاهی اوقات ممکن است که با وجود ارتکاب جرم توسط مجرم، بنابر علل و شرایطی، وی مجازات نگردد. بدان معنا که عواملی مانند علل موجهه جرم وجود دارند که عمدتاً علل بیرونی و عینی بوده و بر عنصر قانونی جرم تاثیر گذاشته و آن را از بین می‌برند. علل موجهه جرم باعث می‌شوند که نه تنها فعل ارتکابی مرتکب، مجرمانه تلقی نگردد، بلکه رفتار شرکاء و معاونین جرم نیز ملغی تلقی شده و مجازات نمی‌گردند. نکته دیگر اینکه در صورت وجود علل موجهه جرم، هم مسئولیت کیفری و هم مسئولیت مدنی مرتکب جرم از بین خواهد رفت. دفاع مشروع بعنوان یکی از علل موجهه جرم می‌باشد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است، سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص دفاع مشروع و شرایط تحقق آن پرداخته شود.

بیشتر بخوانید: حق بر مجازات نشدن از دیدگاه حقوق کیفری

موضوع دفاع مشروع

عموماً هر فردی در مواجه با خطر از خود واکنش نشان می‌دهد و سعی در رفع آن دارد. حال اگر فردی در دفاع از خطری که توسط شخص دیگری برای او ایجاد شده است، از خود دفاع نماید، عمل او در صورتِ اجتماعِ شرایط خاصی، تحت عنوان «دفاع مشروع» قلمداد می‌گردد که در زمره یکی از علل موجهه جرم می‌باشد. این امر بدین معنا می‌باشد که اگر یک رفتاری در شرایط عادی جرم باشد، در صورت وجود شرایط خاصی، وصف مجرمانه بودن آن عمل برداشته می‌شود و فرد مرتکب قابل تعقیب و مجازات نخواهد بود. مقنن در ماده 156 قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرراتی را وضع نموده است.

با توجه به ماده فوق‌الاشاره مشخص می‌گردد که موضوع دفاع در دفاع مشروع، می‌بایست دفاع در نفس (جان)، عِرض (آبرو) ،ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری باشد. بطور مثال اگر شخص «الف» با گذاشتن چاقویی زیر گلوی شخص «ب» قصد گرفتن مال او‌ را داشته باشد، مستند به توضیحات ماده 156 قانون مجازات اسلامی، اگر شخص «ب» در دفاع از خود مشتی به صورت شخص «الف» وارد نماید عمل او دفاع مشروع تلقی گردیده و قابل تعقیب و مجازات نخواهد بود.

عِرض به معنای آبرو می‌باشد. اگر شخصی با رفتاری قصد بردن آبروی فرد دیگری را داشته باشد و آن فرد با انجام عملی که در شرایط عادی سبب تحت تعقیب قرار گرفتن وی است از خود دفاع نماید، آن عمل فاقد مجازات خواهد بود.

ناموس نیز بمعنای عصمت و عفت می‌باشد. اما در عرف زمانی که بحث ناموس مطرح می‌شود، بیشتر بمعنای دفاع در مقابل تعرض جنسی می‌باشد. به عنوان مثال اگر پدری مشاهده کند که پسری در حال تعرض یا تجاوز به دخترش می‌باشد و در مقام دفاع از دختر خود با آن فرد درگیر شود، رفتار وی جرم نخواهد بود.

نکته قابل توجه در بحث دفاع مشروع این است که امکان دارد موضوع دفاع در ارتباط با خود فرد نباشد بلکه در ارتباط با یکی از نزدیکان وی (اعم از پدر، مادر، برادر، همسر، فرزند، خواهر) باشد و یا اینکه دفاع در مقابل کسی باشد که مسئولیت دفاع از او بر عهده دفاع کننده بوده است مانند پدر، برادر، سرپرست طفل و … (مستند به تبصره 1 ماده 156 قانون مجازات اسلامی). 

مطلب مرتبط: علل موجهه جرم چیست؟ انواع آن کدام است؟

شرایط تحقق دفاع مشروع

جهت احراز تحقق دفاع مشروع می‌بایست هم شرایط تهاجم و هم شرایط دفاع که مقنن به آنها اشاره نموده است، وجود داشته باشد.

الف) شرایط تهاجم

یکی از شرایطی که سبب می‌گردد دفاع فرد، دفاع مشروع قلمداد شود، بررسی شرایط تهاجم وارده می‌باشد این شرایط عبارتند از: 

1) جهت تحقق دفاع مشروع، لازم است که تهاجم صورت گرفته نامشروع باشد. یعنی اگر تهاجم مشروع باشد، دیگر آن دفاع، دفاع مشروع نخواهد بود. باید دفاع در مقابل حمله ای صورت گرفته باشد که شرعی نبوده و تحت حمایت قانون نباشد. بطور مثال دفاع در مقابل دزدی دفاع مشروع است اما ممانعت و مقاومت در برابر اجرای حکم مامور قانون با استناد به ماده 157 قانون مجازات اسلامی مصداق دفاع مشروع نیست، هر چند که اگر ماموران از حدود و وظایف خود خارج شدند با توجه به قسمت آخر همان ماده دفاع جایز خواهد بود.

2) دومین شرط تهاجم آن است که تهاجم، فعلی یا قریب‌الوقوع باشد. این امر بدان معنا می‌باشد که لازم است در تحقق قطعیت تهاجم، شک و تردیدی وجود نداشته باشد مضاف بر اینکه تهاجم حادث گردیده مستند به قرائن معقول و خوف عقلایی باشد که قانون‌گذار در بندهای ت و پ ماده 156 قانون مجازات اسلامی بدان اشاره نموده است.

ب) شرایط دفاع

مبحث مهم دیگری که در دفاع مشروع بعنوان یکی از علل موجهه جرم می‌بایست مورد بررسی قرار گیرد، شرایط تحقق دفاع است. این شرایط عبارتند از:

1) دفاع می‌بایست ضرورت داشته باشد. یعنی اینکه دفع تهاجم با طرق دیگری مقدور نباشد. اگر دفع تهاجم به جز ارتکاب جرم از طریق دیگری ممکن باشد، رفتار ارتکابی، ضرورت نخواهد داشت و در شمول دفاع مشروع نخواهد بود. نکته دیگر آنکه جرم ارتکاب یافته توسط مرتکب می‌بایست با دفع خطر متناسب و یکسان باشد و نمی‌توان انتقام جویی از مهاجم را دفاع محسوب نمود.

نکته مهم دیگر آن است که اگر فرد شرایط فرار از دست مهاجم را داشته باشد و با فرار کردن خطر حادث شده دفع گردد، ارتکاب جرم در این شرایط دفاع محسوب نخواهد شد البته ناگفته نماند که در این خصوص نظریات مخالفی نیز بیان شده اند که عنوان می‌دارند در این شرایط با توجه به آنکه رفتار مهاجم غیرقانونی و خلاف شرع بوده، در صورت عدم فرار و دفاع نمودن، آن دفاع، مشروع خواهد بود و مرتکب قابل تعقیب نمی‌باشد.

2) دفاع زمانی مشروع تلقی می‌گردد که امکان توسل به قوای دولتی وجود نداشته باشد و فرد ناگزیر باشد جهت دفع تهاجم، مرتکب جرم شود. در این مورد، بطور مثال اگر فرد دفاع کننده بتواند طی تماس با پلیس مانع از حمله‌ی فرد مهاجم شود اما از انجام این کار امتناع ورزد، مصادیق دفاع مشروع نخواهد بود. البته اگر تا زمان رسیدن پلیس، جرم حادث شود، دفاع کننده می‌تواند دفاع کند و از مصادیق دفاع مشروع خواهد بود.

3) نکته مهم دیگر، بحث ایجاد نکردن اولیه خطر توسط مدافع است. دفاع مشروع بایستی در همان موقع و همان زمان باشد و اگر فردی به دلیل کینه ای از قبل، موجب ضرب و جرح دیگری شود، نمی‌توانیم آن را دفاع مشروع قلمداد نماییم چراکه دفاع مشروع بایستی در پاسخ به حمله‌ی سریع فرد مهاجم باشد.

4) مساله دیگر بحث رعایت کردن مراحل دفاع و انجام دادن کم‌ترین تا بیشترین درجه‌ی از دفاع است. یعنی آنکه در دفاع شرط است که پاسخ به تهاجم و حمله، با رعایت «اَلأسهَل فَالاَسهَل» به معنای توسل به خفیف‌ترین نوع دفاع تا شدیدترین آن صورت گرفته باشد. برای مثال اگر بتوانیم تنها با فریاد کشیدن خطر را از خودمان دفع کنیم اما با حمله به مهاجم این کار را انجام نداده و بحث درجه‌ی دفاع را رعایت ننماییم، دیگر آن دفاع، مشروع نخواهد بود.

5) متناسب بودن نوع دفاع و حمله در زمره دیگر شرایط دفاع در دفاع مشروع می‌باشد. این امر بدان معناست که دفاع می‌بایست با نوع حمله یکسان باشد. بطور مثال اگر فرد مهاجم با دست خالی حمله نماید، مدافع حداکثر می‌تواند با چوب از خود دفاع نماید. تناسب در دفاع بدین معناست که دفاع کننده باید تا میزانی اقدام به دفاع کند که مهاجم را از ادامه حمله و تجاوز باز دارد. به بیانی دیگر دفاع کننده نباید عملی انجام دهد که زائد بر حد لازم باشد. در متون فقهی نیز به رعایت مراحل دفاع اشاره شده است، علامه حلی در ترجمه شرایع الاسلام آورده است: «در دفاع نیز بنا بر احتیاط واجب لازم است مدافع مراعات «اَلأسهَل فَالاَسهَل» را بنماید. مثلاً اگر مهاجم به فریاد کردن و آواز دادن منصرف می‌شود، به همان اندازه اکتفا کند و اگر موثر واقع نشد، با دست و چنانچه فایده نبخشید، با چوب، سپس با حربه».